W sobotę 23 marca w kościele św. Józefa i w Niedzielę Palmową w kościele Jezusa Chrystusa Dobrego Pasterza – o godzinie 19 obie świątynie wypełni śpiew bizantyjski i chorał benewencki, a gwarancję jakości zapewniają wykonawcy: Marcin Abijski i Schola Cantorum Minorum Chosoviensis.

Chorał zwany dzisiaj „gregoriańskim” ukształtował się w państwie frankijskim na przełomie VIII i IX wieku. Była to próba zastąpienia dotychczasowej, lokalnej, galijskiej liturgii tą, którą Pepin i Karol Wielki uznawali za wzorcową, czyli rzymską. W efekcie powstał jednak inny śpiew, różny od tego, który wciąż funkcjonował w Rzymie, a który dziś nazywamy starorzymskim. W samej Italii w tym czasie funkcjonowały równolegle trzy tradycje muzyczno-liturgiczne: oprócz rzymskiej także ambrozjańska (mediolańska) i benewencka. Różniły się one doborem i wykorzystaniem tekstów oraz stylem muzycznym, ale pewne elementy były wspólne. Śpiew benewencki uprawiany był głównie w samym Benewencie, a szczególnie w kościele książęcym Santa Sofia oraz na Montecassino. Jego obecność związana była z panowaniem longobardzkim w południowych Włoszech. Longobardowie najechali Italię w VI wieku, a w VII stopniowo przeszli na katolicyzm. W drugiej połowie VIII w. Karol Wielki przyłączył do swojego królestwa całe północne i środkowe Włochy, ale księstwo Benewentu pozostało niezależne aż do połowy XI w., kiedy to dostało się w ręce Normanów. Dominacja karolińska wymusiła narzucenie repertuaru liturgicznego w wersji gregoriańskiej, chociaż w najważniejsze święta w roku liturgicznym wciąż kultywowano lokalne, benewenckie śpiewy i notowano je w księgach liturgicznych obok wersji gregoriańskich, nazywając je „ambrozjańskimi” – cantus ambrosianus.

GN 11/2024 DODANE 14.03.2024

Dlaczego ewangelista Jan wspomina o głosie Ojca, który rozbrzmiewa na końcu publicznej działalności Jezusa?

Ewangeliści wspominają o kilku momentach w życiu Jezusa, w których z nieba rozlega się głos Ojca. Jan przedstawia jedną chwilę. W bardzo osobliwy sposób. 

Bardzo prawdopodobne jest, że wcześniej w ogóle nie notowano tego repertuaru, a istniał on w tradycji ustnej, natomiast „frankijska” moda na zapisywanie muzyki spowodowała, że także relikty starobenewenckie zostały zanotowane przy pomocy tej samej, środkowowłoskiej notacji. W 1058 roku papież Stefan IX surowo zakazał śpiewu „ambrozjańskiego” na Montecassino, ponieważ nie był on zgodny z praktyką rzymską. Najwyraźniej Stefan IX nie cenił lokalnych tradycji liturgicznych, których prawdopodobnie nawet nie znał. Ważniejsze okazały się polityczne i kulturalne pragnienia Kościoła rzymskiego i jego zwolenników, które wymagały jednolitości liturgii i muzyki na całym Zachodzie. W wyniku tych działań repertuar starobenewencki zachował się do naszych czasów w bardzo okrojonej części, właściwie szczątkowo.

Najbogatszym materiałem źródłowym pozostają dziś rękopisy katedry w Benewencie – w szczególności dwa rękopisy 38 i 40 w Biblioteca Capitolare, które m.in. zawierają muzykę liturgiczną Wielkiego Tygodnia. Bliskość greckojęzycznych południowych Włoch i liczne stosunki Benewentu z Cesarstwem Bizantyjskim – choć nie zawsze przyjazne – sprawiały, że kultura bizantyjska była rzeczywistością bardzo wyraźną w południowych Włoszech. Sztukę i kulturę bizantyjską nadal podziwiano i naśladowano, począwszy od czasów księcia Arechisa II w VIII wieku z jego quasi-bizantyjskim ceremoniałem dworskim, aż do znacznego importu bizantyjskich rzemieślników pod rządami opata Desideriusa na Montecassino w XI. Obecność w benewenckich rękopisach dwujęzycznej muzyki w języku łacińskim i greckim daje obraz prądów międzykulturowych, które płynęły na tym obszarze przez długi czas.

Prezentowany program skupia się na przekazaniu w zrekonstruowanej formie muzyki, która towarzyszyła liturgii Wielkiego Piątku w średniowiecznym Benewencie (od VII do XI wieku). Ze względu na ogromne rozmiary tej liturgii, zostaną zaprezentowane tylko wybrane jej fragmenty. Dla ukazania wyraźnego podobieństwa, ale też zauważalnych różnic, w program koncertu wpleciono kompozycje bizantyjskie – oryginalne greckie oraz ich przekłady na język polski. Mam nadzieję, że koncert ten będzie wspaniałą okazją do zanurzenia się w misterium Męki Pańskiej u początku Wielkiego Tygodnia, a forma prezentowanych utworów umożliwi doświadczenie ciągłości naszej wielowiekowej tradycji muzyczno-liturgicznej i poczucie dotknięcia naszych kulturowych korzeni. Jest to bowiem muzyka, która przekazując bardzo szczególny moment kulturowy i estetyczny w historii naszej cywilizacji, równocześnie ma dla nas ogromną wartość nie jako muzyka archaiczna i przestarzała, ale jako przykład stylistycznej czystości i dojrzałości kultury, dla której była – a w przypadku śpiewu bizantyjskiego – nadal jest najwyższym wyrazem artystycznym.

O wykonawcach:

Marcin Abijski

ur. 1983 – doktor nauk teologicznych, z wyróżnieniem ukończył studia na wydziale Muzyki Bizantyńskiej Ateńskiego Konserwatorium Narodowego oraz na wydziale Teologii Społecznej Narodowego Uniwersytetu Ateńskiego, jest absolwentem Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie oraz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Muzykę bizantyjską zgłębiał pod okiem Georgiosa Chatzichronoglou – Archonta Hymnodosa Wielkiego Kościoła (Patriarchatu Konstantynopola) oraz ateńskiego protopsalty Konstantinosa Papachristodoulou. Jako muzykolog, dyrygent i śpiewak zajmuje się badaniem koneksji między muzyką bizantyjską, a staroruską monodią, szczególnie w aspekcie praktyki liturgicznej. W roku 2008 założył Męski Chór Kameralny im. Bogdana Onisimowicza, z którym pracuje nad odtworzeniem praktyki wykonawczej XVI wiecznych melodii Monasteru Supraskiego i innych dawnych form śpiewu liturgicznego. Propagując tradycyjną, oryginalną muzykę bizantyjską w Polsce i za granicą, prowadzi liczne warsztaty i wykłady oraz uczestniczy w konferencjach naukowych dotyczących dawnych form muzyki liturgicznej. Jako ekspert zapraszany jest regularnie na św. Górę Athos, gdzie prowadzi zajęcia ze śpiewu bizantyjskiego dla hagioryckich mnichów. Przez lata śpiewał w Skicie św. św. Antoniego i Teodozjusza Kijowsko-Pieczerskich w Odrynkach – jedynej w Polsce prawosławnej pustelni. Obecnie śpiewa w greckojęzycznej parafii prawosławnej w Warszawie. Jest autorem muzyki grecko-bizantyńskiej do polskiego „Akatystu do Przenajświętszej Bogarodzicy”. W roku 2016 skomponował muzykę bizantyńską do polskiego przekładu kondakionu św. Romana Melodosa „O nawróconej”, łącząc tym samym po raz pierwszy w historii muzykę grecko-bizantyńską z językiem polskim. 

Schola Cantorum Minorum Chosoviensis

Istnieje od 1996 roku. Głównym obszarem zainteresowania i aktywności artystycznej zespołu jest śpiew chorału gregoriańskiego. Ponadto zespół wykonuje repertuar wczesnej polifonii wokalnej oraz pieśni tradycyjne. Kierownikiem muzycznym zespołu jest Sławomir Witkowski, absolwent Wydziału Instrumentalnego Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach oraz Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, kantor parafii św. Jadwigi Śląskiej w Chorzowie oraz główny kantor na mszach w tradycyjnym rycie rzymskim w Sanktuarium Matki Bożej Niezawodnej Nadziei w Jamnej, współpracownik Ensemble Organum. Podstawowym celem, jaki stawia sobie schola, jest śpiew podczas liturgii. Prezentując swój repertuar podczas koncertów, śpiewacy dokładają starań, aby wykonywany program ściśle był związany z aktualnym momentem roku liturgicznego. Śpiewane przez scholę utwory opracowane są najczęściej na podstawie własnych badań nad średniowiecznymi rękopisami.