Na tronie Państwa Kościelnego zasiadali i mistycy, i gorszący lud Boży karierowicze

Była piąta rano, gdy Rzymem wstrząsnął grzmot wystrzałów z 60 armat armii włoskiej. Najwięcej pocisków spadło na bramę Porta Pia w starożytnym murze aureliańskim i na pamiętającą cesarza Klaudiusza Porta Maggiore.

Z wnętrza miasta odezwało się 18 dział wojska papieskiego. Proporcje w liczbie wojska były jeszcze mniej korzystne dla obrońców niż w liczbie armat. Papiescy mieli 9600 żołnierzy, a musieli stawić czoła 60-tysięcznej dobrze uzbrojonej armii. Ich klęska była kwestią czasu – ale też nie na zwycięstwo liczył Pius IX. Już tydzień wcześniej powiedział w niewielkim gronie: „Moje małe wojsko nie wytrzyma oblężenia, a w tej chwili, kiedy rzeki Francji rumienią się krwią jej synów, nie chcę, aby wody Tybru zaczerwieniły się od krwi moich żołnierzy”. I dodał z naciskiem: „Pragnę jednak, aby bezprawie króla włoskiego stało się jawnym”. W przeddzień szturmu napisał do swojego ministra zbrojeń, generała Kanzlera: „Skoro więc tylko działa wyłom wybiją, powinny się rozpocząć negocjacje o poddanie miasta”.

Walka jednak trwała kilka godzin i nie była bezkrwawa. Był kwadrans przed dziesiątą, gdy mur obok Porta Pia runął. Agresorzy nie mieli jednak wolnej drogi – wyrwę w murze wypełnili żuawi, żołnierze lekkiej piechoty, tworząc żywą zaporę. Mimo kanonady stali niewzruszeni, śpiewając hymn Piusa IX. „Ci, których dosięgły pociski, umierali, jak przystoi bohaterom” – zapisał Józef Sebastian Pelczar w biografii Piusa IX. Papiescy żołnierze umierali z okrzykiem: „Niech żyje Pius IX!”. Poziom ich determinacji obrazuje przykład żuawa nazwiskiem Burel. Nie mogąc mówić, ponieważ kula zdruzgotała mu twarz, napisał sztywniejącą ręką: „Wszystko, co posiadam, zapisuję Ojcu Świętemu”. Gdy zakrwawione pismo przyniesiono papieżowi, ten „polał je łzami swoimi i ze czcią u siebie przechował”.