Biskup inkwizytorem. Jak to się stało, że papież zmusił biskupów do zajęcia się „kwestiami wiary”?

Jacek Dziedzina: W ostatnim odcinku powiedzieliśmy, że już w IV wieku herezja była uznawana przez władze świeckie za zagrożenie dla jedności państwa. Cesarz miał zatem swoje powody, by z herezjami walczyć. Ale co z Kościołem – czy tutaj zawsze chodziło o chęć uratowania samego heretyka i wiernych przed zgubnymi poglądami? Czy jednak dochodziła zwykła walka o władzę?

o. Tomasz Gałuszka OP: Prawo świeckie (tj. cesarskie, państwowe), jak mówiliśmy, uznawało herezję za poważne przestępstwo obrazy majestatu, równe zbrodni. Kiedy w XII wieku pojawiają się osoby, które zaczynają głosić tezy sprzeczne z nauczaniem Kościoła – a co za tym idzie, również sprzeczne z porządkiem publicznym – to musimy pamiętać, że mówimy o systemie feudalnym, gdzie wszystko jest oparte na posłuszeństwie władcy, którego jedynym przełożonym jest sam Bóg. Dlatego uderzenie nieprawomyślnym poglądem w Boga jest de facto uderzeniem w prawowitą władzę, a zatem to jest to uznane zaburzenie całego porządku.

I Kościół tego porządku musi bronić wszelkimi środkami?

– Żeby to zrozumieć, musimy przestać myśleć o heretyku jako o kimś, kto po prostu błądzi w myśleniu, bo nie uznaje albo prawdy o Trójcy Świętej, albo jakiegoś innego dogmatu. W średniowieczu heretyk był kimś, kto podważa cały system wartości, na którym opiera się społeczeństwo. Dlatego używam tej analogii, że dziś podobnie traktujemy osobę, która dopuszcza się czynów pedofilskich – ona również podważa coś, co jest najbardziej podstawową częścią systemu wartości naszego społeczeństwa, czyli godność dziecka. Ale nawet w tym wypadku mamy dwa różne porządki – kościelny i świecki. W porządku kościelnym mamy do czynienia z grzesznikiem, który, owszem, musi ponieść karę, ale którego chcemy również resocjalizować, by kiedyś przywrócić go społeczności. A równocześnie konieczna jest prewencja, bo trzeba chronić potencjalne ofiary. Natomiast w systemie prawa świeckiego właściwe ukaranie sprawcy jest najważniejsze. Oczywiście, jeśli ten człowiek przejdzie resocjalizację, to bardzo dobrze, ale nie jest to głównym celem kary w porządku świeckim. Z punktu widzenia władz kościelnych heretyk w XII wieku jest bardzo poważnym grzesznikiem, który dopuszcza się rebelii wobec Boga, a zatem może mu grozić kara wieczna i dlatego trzeba zrobić wszystko, żeby tego człowieka uratować, także poprzez wymierzenie mu kary.