To jedna z najlepszych duchowych książek ubiegłego roku. Dlaczego się o niej nie dyskutuje?

• Posłuszeństwo zakonne to nie rezygnacja z myślenia i odpowiedzialności za własne czyny. Ślepe posłuszeństwo to nie dojrzałość, a infantylizm.
• Wola Boża i wola przełożonego to nie to samo.
• Pokora jest podstawą życia zakonnego. Ale jeśli jest fałszywie pojęta, może prowadzić nawet do samobójstwa.
• Kościół w Polsce jeszcze się nie uwolnił od jansenizmu, czyli myślenia typu: "musisz zasłużyć na niebo, musisz wycierpieć się, musisz przejść jak najwięcej upokorzeń, musisz doznawać bólu: duchowego, fizycznego. Wtedy Pan Bóg jest zadowolony".

Jarosław Dudała: Zakony to piękna tradycja Kościoła. Nieraz jednak ich życie jest niezrozumiane, a jego wartość – kwestionowana.

Ks. prof. Andrzej Muszala: Zakony są integralną i niezwykle cenną cząstką Kościoła. Powstały w starożytności jako wyraz pragnienia wielu chrześcijan radykalnego oddania się na służbę Ewangelii. Zakonnicy i zakonnice, mnisi i mniszki to ludzie z krwi i kości, którzy żyją heroiczną miłością do Boga i ludzi według ślubów posłuszeństwa, ubóstwa i czystości. Stanowią sól ziemi, zaś ich wspólnoty są oazami modlitwy oraz miejscami, w których ludzie mogą wykuwać piękne człowieczeństwo nie tylko w naturalnym, ale też nadprzyrodzonym wymiarze. „Ile samotność i cisza pustelni niesie miłośnikom swoim pożytku i boskiej radości, wiedzą tylko ci, którzy tego doświadczyli. Tu bowiem ludzie dzielni mogą powracać do siebie, o ile tylko zechcą, i mieszkać ze samym sobą, stale pielęgnować zalążki cnót i żywić się szczęśliwie owocami raju” – pisze św. Bruno, założyciel kartuzów.

Autor książki, o której rozmawiamy, także jest kartuzem.
Dysmas de Lassus jest przeorem Wielkiej Kartuzji, a tym samym przełożonym generalnym kartuzów – zakonu, który istnieje już prawie tysiąc lat i jest najsurowszym w Kościele katolickim. Równocześnie jest zakonem o olbrzymim bogactwie życia duchowego i kontemplacyjnego. O. de Lassus jest także konsultantem watykańskiej Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego. Przez wiele lat osoby konsekrowane zwierzały mu się z różnych kwestii, także trudnych sytuacji, jakich doświadczyły w swoich wspólnotach zakonnych. I tak powstała książka „Zagrożenia i wypaczenia życia zakonnego”, która stała się bazą dla refleksji nad właściwym funkcjonowaniem zakonów we Francji, jak i w innych krajach. To lektura dla wszystkich zakonników i zakonnic – przełożonych, jak i podopiecznych.

Pisząc o zagrożeniach i wypaczeniach życia zakonnego, de Lassus podkreśla, że błędem jest utożsamienie woli przełożonego z wolą Boga. Bo to nie jest to samo.
To dotyczy zwłaszcza tych wspólnot zakonnych, w których obserwowany jest przerost autorytetu przełożonego. Może się zdarzyć, że nawet nieświadomie wytwarza on wokół siebie swoisty „kult jednostki”. Wiąże ze sobą niektórych ludzi, otacza się swoistą "gwardią przyboczną" – to trzy, cztery osoby, które mu schlebiają, wyszukują winowajców we wspólnocie, ujawniają sekrety, są jego „uszami i oczami” i czerpią z tego korzyści jak np. „życie w bliskości przełożonego, korzystanie z jego zaufania, ewentualnie posiadanie jakiejś odrobiny władzy” (s. 69). To niebezpieczne. Przełożeni rzeczywiście sprawują władzę, lecz jest ona służbą. Jak pisze autor, nie jest to władza „nad kimś”, ale „dla kogoś”. „Bóg cię ustanowił sługą twoich synów. Nie każ im zatem czynić tego, co się tobie podoba, ale to, co jest dla nich dobre. Twoim obowiązkiem jest oddawać się ich potrzebom, a nie naginać ich do twojej woli, gdyż zostali ci oni powierzeni nie po to, abyś stanął ponad nimi, ale abyś im służył” – czytamy (s. 105).

Co to praktycznie znaczy?
Przede wszystkim słuchanie podopiecznych, bycie do ich dyspozycji. Przełożony winien traktować ich z miłością i szacunkiem, z łagodnością i pokorą, jest bowiem jednym z nich. Owocem sprawowania władzy jako służby jest osobisty rozwój członków danej wspólnoty. Przy nim stają się oni szczęśliwi – pisze o. de Lassus.
Przychodzi mi na myśl stwierdzenie z wywiadu, jaki przeprowadzono z dawnym arcybiskupem Paryża Michelem Aupetitem, który zapytany przy obejmowaniu urzędu, jaki jest główny cel jego posługi, odpowiedział: „chciałbym, żeby moi księża byli szczęśliwi”.

Ciekawe, czy podwładni przeora Wielkiej Kartuzji też są szczęśliwi.
W ubiegłym roku miałem okazję spędzić kilka dni w Wielkiej Kartuzji i dość długo rozmawiać z o. de Lassusem. Miałem wrażenie, że spotkałem się z człowiekiem niezwykle pokornym, wsłuchującym się w moje pytania, rozumiejącym mnie, jakbyśmy się znali od dawna – a przecież widziałem go po raz pierwszy w życiu.
Mogłem też stwierdzić, że żyjący tam kartuzi są bardzo radośni. Był między nami zrozumiały dystans – oni są pustelnikami i nie chciałem zaburzać rytmu ich życia – ale kiedy któryś z nich mnie spotkał, to zawsze albo się uśmiechnął, albo z daleka pomachał ręką. Widać było, że są na swoim miejscu.

Władza zakonna ze swej istoty wymaga posłuszeństwa. O. de Lassus podkreśla jednak, że nie można na tej podstawie żądać czegoś sprzecznego z regułą czy konstytucjami zakonnymi, a tym bardziej czegoś sprzecznego z prawem Bożym, np. kłamstwa. Co więcej, posłuszeństwo dotyczy tego, co podwładny ma zrobić, a nie tego, co ma myśleć.
Istnieje niebezpieczeństwo nadużycia ślubu posłuszeństwa, który składają zakonnicy i zakonnice. Chrystus był posłuszny Ojcu, nie wyrugowało to jednak w Nim niezależnego myślenia. Zapraszał ludzi, oni zaś szli za Nim. Przekroczenie granicy następuje wtedy, gdy w imię posłuszeństwa ingeruje się w sposób myślenia zakonnika: „masz myśleć tak, jak przełożony”. Efektem tego jest wymuszona służalczość, to znaczy: „odkładam na bok mój rozum, przełożony wszystko wie, ja ślepo wykonuję jego polecenia, nie zastanawiając się nawet, czy nie wykraczają poza normy Prawa Bożego”. De Lassus pisze, że w niektórych przypadkach obowiązkiem zakonnika jest sprzeciw, np. gdyby przełożony namawiał go do ukrycia jakiejś defraudacji finansowej. Wówczas nie może zrezygnować z własnego osądu i wykonać nieetycznego polecenia, lecz ma powiedzieć: „nie, tego zrobić nie mogę”. Może przeżywać z tego powodu wewnętrzny dylemat, gdyż z jednej strony będzie chciał postępować uczciwie, z drugiej zaś – może się bać narazić się swojemu przełożonemu.

Bo też może to mieć dla niego poważne skutki...
A jednak nie można ulec lękowi. Nie można popaść w służalczość, czyli podporządkowanie swojego myślenia wbrew sumieniu i Prawu Bożemu. Posłuszeństwo nie może być rezygnacją z odpowiedzialności za własne czyny.

Z drugiej strony istnieje pokusa, żeby umywać ręce, zasłaniając się wolą przełożonego.
Widzę to zwłaszcza w żeńskich zgromadzeniach zakonnych. Często siostry uważają, że to, co powie przełożona, jest święte. Owszem, przełożona może mieć rację, ale pozostawianie jej całkowitej decyzyjności eliminuje aktywne myślenie zakonnic. Ich osobowość ulega skarłowaceniu. W efekcie pytają przełożoną o wszystko: czy mają założyć czarny sweter czy niebieski... To infantylizacja.
O. Wojciech Giertych OP, teolog papieski, pisze w książce "Wiara i uczucia", że człowiek staje się dojrzałym, kiedy wykonuje świadome i wolne akty ludzkie, tzn. używając własnego rozumu i woli. Jeżeli zakonnicy czy zakonnice nie aktywują tych dwóch władz duchowych, znaczy to, że rezygnują z własnej dojrzałości. Jest w tym coś chorego.

Niezwykle ważną rzeczą w życiu duchowym jest pokora. Ale jeśli jest fałszywie pojęta, może prowadzić do strasznych skutków. Jeśli ktoś w zakonie ciągle słyszy, że jest niczym, to jest to prawda, ale tylko w takim kontekście: "jesteś synem/córką Boga, a więc synem/córką królewską, masz swoją wielką godność”. Tymczasem jeśli słyszy się tylko: "jesteś niczym", to może to prowadzać nawet do samobójstwa – pisze de Lassus.
To tragiczna prawda. Zdarzają się przypadki samobójstw wśród zakonników, a także księży. Właśnie z powodu zgnębienia ich. Dotyczy to zresztą nie tylko zakonów, lecz także wspólnot, których liderzy wmawiają swym członkom, że są nikim, „śmieciem”, jednym wielkim grzechem. Bywa, że ludzie porywają się na swoje życie – nawet ojcowie rodziny. To straszne. Znam przypadki osób, które tak były formowane (a raczej zdeformowane) i doszły na skraj rozpaczy. Niektóre sobie z tym nie poradziły...

Czym jest pokora? To życie w prawdzie. Stwierdzenie „jestem niczym, jestem samym grzechem”, to tylko niewielka cząstka prawdy o człowieku. Owszem, jesteśmy grzesznikami, lecz jesteśmy przede wszystkim dziećmi Boga, stworzeni na Jego obraz. Jesteśmy ludem świętym, przeznaczonym do zjednoczenia z Chrystusem. Każda owca jest w oczach Bożych bezcenna. Dobry Pasterz jest gotów pozostawić dziewięćdziesiąt dziewięć, by szukać tej jednej. Oto pełna prawda o człowieku. Mamy wówczas świadomość, że wszystko otrzymaliśmy od Boga za darmo i jedyną właściwą postawą jest wdzięczność oraz życie miłością. Wtedy zakonnik jest szczęśliwy.

O. de Lassus pisze, że pomijanie zalet zakonników czy zakonnic powoduje, że przestają oni myśleć, że są godni bycia kochanym przez Boga. Nie widzą w Nim już Ojca. To ma katastrofalne skutki i dla psychiki, i dla duszy.
W jego książce pada nawet mocne określenie: "psychologiczne morderstwo" (s. 47). Jeżeli zakonnik jest publicznie upokarzany – przed wspólnotą, przed świeckimi – to bynajmniej nie ćwiczy go to w pokorze, lecz zazwyczaj przynosi odwrotny skutek. Bo jaka jest w tym miłość bliźniego? Moim zdaniem, nie ma żadnej.
Fałszywie pojęta pokora może prowadzić do wytworzenia fatalnego osądu o sobie. Czasem brakuje zwykłej ludzkiej życzliwości. Przełożony musi być człowiekiem pełnym empatii, wrażliwości i miłości wobec swoich braci/sióstr.
I druga rzecz – brak ludzkiej i duchowej formacji, zwłaszcza wśród sióstr. W zakonach męskich większość członków odbywa studia teologiczne. Tymczasem zakonnice nieraz nie znają swojej godności. Zbyt rzadko słyszą, że są umiłowanymi córkami Boga, oblubienicami Chrystusa. Że mają swoją wielką wartość i obdarzone są talentami. Dlatego powinno się im zapewnić formację w postaci dobrej teologii duchowości, wykładów z etyki, patrystyki, dogmatyki, a nawet literatury. Powinno się rozwijać ich myślenie: "kim naprawdę jestem?" Przełożona winna zatroszczyć się o to, aby siostry miały na to czas. I dobrą bibliotekę w domu. Tymczasem jeśli siostra jest ciągłe zamknięta w jednej aktywności, np. w kuchni, zakrystii czy pralni i nie daj Boże słyszy jeszcze upokarzające słowa, to zamyka się w sobie, gnuśnieje i kurczy duchowo. I co ma zrobić w wieku 40-50 lat? Akceptuje ten stan i wegetuje tak do śmierci. Albo opuszcza zakon, lecz wówczas zostaje bez środków do życia, bez perspektyw. Doświadcza życiowej porażki w straszliwej samotności.

Bywa i tak, że osoba, która ma fatalne samopoczucie, słyszy, że to... świetnie! Bo to znaczy, że umiera dla siebie i to jest właśnie to, o co chodzi. Tymczasem ona jest na granicy ludzkiej wytrzymałości.
Polski Kościół jeszcze nie uwolnił się od jansenizmu. Czyli myślenia typu: "musisz zasłużyć na niebo, musisz wycierpieć się, musisz przejść jak najwięcej upokorzeń, musisz doznawać bólu: duchowego, fizycznego. Wtedy Pan Bóg jest zadowolony. Tak odpokutujesz swoją grzeszność i może zostaniesz wpuszczony do Królestwa Niebieskiego. Masz małą szansę, ale możesz na to jakoś liczyć". Czyli: ciągle trzeba zasługiwać i odprawiać nabożeństwa wynagradzające. Może intencje takiego myślenia są dobre, ale to nie jest logika ewangeliczna. Logiką ewangeliczną jest miłość, dar z siebie.
Antidotum na takie postawy jest przesłanie św. Teresy z Lisieux. Siostry z jej klasztoru też żyły w duchu jansenistycznym, Teresa zaś nie poszła tą drogą. Mówiła: „Nie! Bóg nie jest taki. Bóg jest prosty! Jest Ojcem! Do nieba idziemy za darmo. Wiem, że On i tak mi da szczęście wieczne, dlatego z wdzięczności chcę przeżyć moje życie jako dar z siebie dla Niego i dla innych”. To jest zupełnie inne myślenie. Życie chrześcijańskie – także życie zakonne – jest pieśnią wdzięczności za nieskończoną miłość Boga do nas. To radość, szczęście i jeden wielki akt miłości.

Jest jeszcze jedno słowo kluczowe w formacji duchowej: "ogołocenie". Ono się pojawia w Piśmie Świętym i u wielkich mistyków, ale – jak podkreśla o. de Lassus – to, co wolno robić Bogu, tego nie wolno robić człowiekowi z jego własnej inicjatywy. Bo jeśli człowiek sam siebie ogałaca, zanim wypełni go Bóg – czyli, jak mówi de Lassus, czyni własną metodę z tego, co jest Bożą łaską– to prowadzi to do choroby duchowej, która nazywa się acedią. Inaczej mówiąc, tylko Bóg może ewentualnie poprowadzić człowieka do postawy ogołocenia, ale dając mu siebie wcześniej w takim stopniu, że to ogołocenie – choć trudne – nie będzie już dla człowieka doświadczeniem niszczącym.
Chrystus sam siebie ogołocił, "uniżył samego siebie i stał się podobnym do ludzi". Ale uczynił to dobrowolnie z miłości do ludzi. Nie można nikogo ogałacać na siłę. Ogołocenie jest co najwyżej środkiem, podczas gdy nieraz robi się z niego cel: "musisz się ogołocić, musisz stać się nikim". Wówczas rzeczywiście można wpaść w depresję lub acedię. Acedia, niestety, została usunięta z katalogu wad głównych. W starożytności uważano ją za ósmy grzech główny, który jakby zamykał klamrą całą listę. Ową listę rozpoczynała pycha, kończyła zaś – acedia, czyli brak motywacji do jakiegokolwiek wysiłku. Swoiste wypalenie. Stan, kiedy człowiekowi się już niczego nie chce. Stan wegetacji. To bardzo niebezpieczne. Grzech może pobudzić do decyzji powstania, acedia zabija ową decyzję w zarodku.
Widzę czasem acedię także wśród księży: "nic nie zmieniać, dobrze jest, jak jest, w parafii jakoś się kręci, katecheza idzie do przodu, choć uczniów na niej coraz mniej ". Nawet Mszę święta można odprawiać rutynowo. Wśród zakonników może być podobnie: "zaakceptowałem ten stan, jakoś żyję, mam swój ciepły kąt, zostawcie mnie w spokoju". Często acedia jest wynikiem takiego wymuszonego ogałacania, że w końcu nie zostaje już nic z pierwotnej gorliwości.

Nie ma też ludzkiego rozwoju: intelektualnego czy emocjonalnego.
To kolejna ważna kwestia. Wiemy, że łaska buduje na naturze. Jeżeli uczucia są tłumione czy wręcz piętnowane, to jest to niewłaściwie. Oczywiście istnieje i druga skrajność: tak zwana nieuporządkowana uczuciowość, kiedy emocje biorą górę nad rozumem. Nad tym też trzeba pracować, aby nadać uczuciom pewne ramy. Ale nie można ich tłamsić ani wypierać.
Tak samo jeśli chodzi o rozwój intelektualny – formacja powinna trwać do końca życia.
Człowiek powinien rozwijać swoje zainteresowania, pasje i talenty. Wspólnota zakonna ma go w tym wspierać i pomagać mu. Ktoś dochodzi się do pięknego człowieczeństwa i głębokiej mądrości w wieku 70 lat czy więcej. I przeciwnie – jeśli w wieku 30-40 lat ktoś popadł w acedię, to duchowo staje się martwy, choć na zewnątrz jego ciało przejawia oznaki życia.

Istnieje też pokusa bezrefleksyjnego, automatycznego odtwarzania historycznych wzorów świętości. Oczywiście, mamy wspaniałe postacie wielkich świętych z minionych wieków: zakonników, kapłanów czy świeckich, ale ich kopiowanie prowadzi czasem do śmieszności, a bywa, że do tragedii.
Kościół jest organizmem żywym, cały czas się rozwija. Podobnie jak i świat. W każdej epoce zmienia się mentalność ludzi. Dlatego przykładanie wzorców np. XVI-wiecznej Hiszpanii do dzisiejszego stylu życia nie jest ani możliwe, ani sensowne. Nie chodzi o to, żeby naśladować świętych w ich życiu, zewnętrznych praktykach, czy ubiorach, ale jedynie w ich wielkiej miłości do Boga. Także teologia się rozwija. W ostatnich stu latach wniosła bardzo wiele cennych refleksji, między innymi pozytywne spojrzenie na człowieka, co jest owocem rozwoju myśli personalistycznej.
No bo czym jest prawdziwe życie duchowe? To nie praktyki, które stosowali święci (biczowania, zimno, spanie na gołej ziemi czy na kamieniach). To nie duchowa kulturystyka. Życie duchowe to wprowadzanie w ruch cnót boskich: wiary, nadziei i miłości. One zaś w każdej epoce wyrażają się w inny sposób. Np. to, co pisze św. Jan Klimak w "Drabinie raju", jest oparte na tradycji synajskiej z VII wieku, która zupełnie nie przystaje do mentalności współczesnego Europejczyka. Przełożeni wychowani w poprzedniej epoce muszą zrozumieć, że ludzie młodzi mają zupełnie inne myślenie o świecie i o sobie, mają poczucie własnej wartości i nie zrezygnują z indywidualnego myślenia. Jeżeli nie odnajdą się we wspólnocie zakonnej, odejdą.

To wymaga od przełożonych, żeby akceptowali ryzyko związane z takimi poszukiwaniami.
Zakonnicy powinni mieć możliwości przejawiania własnej inicjatywy. Nieraz mają bardzo dobre intuicje i mogą pociągać do Boga wielu ludzi, lecz nie mogą tego czynić, bo albo przełożeni im na to nie pozwalają, albo przenoszą z jednego klasztoru do drugiego. Uważają, że wszelkie nowości są atakiem na ducha reguły.

Jako człowiek świecki muszę powiedzieć, że ta książka była dla mnie interesująca, ponieważ wiele problemów, o których pisze o. de Lassus nie dotyczy tylko zakonów, ale wszelkich wspólnot i instytucji kościelnych: urzędów, organizacji charytatywnych, wspólnot świeckich, ale także rodzin, bo przecież rodzina też jest małym domowym Kościołem.
Zgadzam się. Można by rozszerzyć myśl de Lassusa z zakonów na funkcjonowanie chrześcijan w różnych wspólnotach, na funkcjonowanie Kościoła w ogóle.
Widzę pewne niebezpieczeństwo w naszym lokalnym Kościele. Polega ono na tym, że tłumaczymy inercję przywiązaniem do tradycji: "mamy prawdę, niczego nie zmieniajmy, bo może się to źle skończyć ". Brakuje odważnej refleksji na miarę ks. Franciszka Blachnickiego. Dlatego duchowo obumieramy, nie rozwijamy się. To może doprowadzić do tego, że w końcu nasze kościoły będą puste.

Ks. Andrzej Muszala – teolog, bioetyk, zastępca dyrektora Międzywydziałowego Instytutu Bioetyki Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. Autor książek z bioetyki oraz duchowości chrześcijańskiej.

«Le point de non-retour découle de la prise de conscience du mal fait aux personnes, suivie de celle de la responsabilité de l’institut, puis d’une volonté sincère d’y remédier» : dom Dysmas de Lassus, nv consulteur de la CIVCSVA, ds @ViesConsacrees 2021-2 https://t.co/G77naBEgZX pic.twitter.com/7pyIc5TDLL

— Revue Vies consacrées (@ViesConsacrees) 14 kwietnia 2021