Prawo – narzędzie pokoju

Prawo przeto służy temu, aby szkodliwe pożądania były ograniczone regułami formującymi rodzaj ludzki, aby godziwie żył, jeden drugiemu nie szkodził, a każdemu oddawano jego prawo.

Powyższe zdania to polskie tłumaczenie początku listu wystosowanego przez papieża Grzegorza IX w 1234 r. do „doktorów i studentów” uniwersytetu w Bolonii. List ten stanowił załącznik do zbioru prawa kościelnego, jaki papież kazał sporządzić i przesłał do „prawniczej stolicy świata”, którą była Bolonia, aby odtąd tego właśnie prawa nauczano. Papież uzasadnia w nim, dlaczego ogłasza – zresztą po raz pierwszy w historii – prawo jednolite i obowiązujące w całym Kościele.

Uzasadnienie to jest kapitalnym, zwięzłym wykładem sensu i celu prawa: prawo to narzędzie pokoju (stąd też znamienne pierwsze słowa listu: Król dawca pokoju!). Właśnie tak postrzegano prawo i dlatego było ono w Europie od jej początków bardzo ważne. Wielość narodów na wąskiej przestrzeni – to musiało wywoływać napięcia i wojny. Rozumiano przeto i doceniano wagę pokoju.

A skoro nie zdołano zapobiec wojnom, usiłowano je jakoś okiełznać „prawem wojny”, łagodzić ich okrucieństwa, ustalić reguły walki – i wciąż na nowo godzić się, zawierać pokój i uzgadniać traktaty dalszego współżycia narodów. Zaś wewnątrz kraju troska o pokojowe stosunki międzyludzkie należała do pierwszych i zasadniczych zadań władcy, wyliczanych w ówczesnych podręcznikach rządzenia (tzw. „Zwierciadło księcia”).

Ani samowola, ani samoobrona, ani samosądy, żadna zemsta czy odwet, lecz sprawiedliwy sąd rozpatrujący sprawy w świetle słusznego prawa i wymierzający kary proporcjonalne do winy. Prawo, instrument pokoju, ważny, by ludzką codzienność uczynić znośną.

Ale człowiek potrafi wszystko zepsuć, umie wykorzystać narzędzia dobra dla szerzenia zła. Tak też z upływem lat zaczęto głosić zgoła inne pojęcia prawa, mianowicie prawo traktowane jako narzędzie walki – tak pojmowali je m.in. ideolodzy komunizmu – ma zapewnić stosunki społeczne korzystne z punktu widzenia tych, co mają władzę. Tyle że prawo wtedy to zasłona dymna, rządzi siła, nie prawo. Używano zresztą przedziwnego zwrotu: „prawo rewolucyjne”. Rewolucję przeprowadza się siłą, a nie prawem. Tak sobie myślę, że warto przypomnieć dziś cytowanego wyżej Grzegorza IX i ówczesne chrześcijańskie pojmowanie prawa.