Opowiedziane inaczej

Podręcznik „Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski 1918–1989” powstał z inspiracji śp. Janusza Kurtyki. Prezes IPN chciał, aby każdy młody Polak otrzymał w prezencie popularny podręcznik, w którym ujęto by szerzej niż w innych szkolnych publikacjach zagadnienia ważne dla zrozumienia naszych najnowszych dziejów. Opracowało go czterech młodych historyków: Adam Dziurok (Katowice), Marek Gałęzowski (Warszawa), Łukasz Kamiński (Wrocław) – obecny szef Biura Edukacji Publicznej IPN oraz Filip Musiał (Kraków), posiadających już spory dorobek naukowy. Walorem podręcznika jest z pewnością jego szata graficzna. Każdy z 7 rozdziałów oznaczony jest odrębnym kolorem. Uzupełnieniem tekstów są zdjęcia, często publikowane po raz pierwszy, oraz celnie dobrane teksty źródłowe. Lekturę urozmaicają krótkie encyklopedyczne hasła oraz biogramy najważniejszych postaci dla danego okresu, zgodnie z obecnym stanem wiedzy omawiające ich drogę życiową. Dobre wrażenie psują mapy, mało czytelne i kiepsko narysowane.

Wyłącznie dzieje Polski
Publikacja IPN, ponieważ koncentruje się wyłącznie na zagadnieniach krajowych, nie odzwierciedla programu nauczania obowiązującego w nauce historii przed maturą. Ma to swoje i dobre, i złe strony. Pozwala szerzej omawiać wiele tematów, które w innych podręcznikach są jedynie wzmiankowane, ale także powoduje, że narracja o dziejach Polski wyrwana jest z szerszego kontekstu historii powszechnej, co utrudnia zrozumienie procesu dziejowego. Najmniej jest to widoczne w pierwszych dwóch rozdziałach omawianej książki, poświęconych II Rzeczpospolitej oraz II wojnie światowej, autorstwa Marka Gałęzowskiego. Moim zdaniem, to najbardziej dojrzałe rozdziały tego podręcznika. Świetnie napisane, uwzględniające szeroki wachlarz zagadnień, a także krytyczną refleksję na temat sensu wielu fundamentalnych wydarzeń, np. decyzji o wybuchu powstania warszawskiego. Publikacji przyświecał niewątpliwie czytelny zamysł – miała wyraźnie wskazać czytelnikowi, gdzie przebiegają granice między krajem suwerennym, jakim była II Rzeczpospolita, a krajem pozbawionym suwerenności, zależnym od sowieckiego imperium, jakim była PRL. Miała także przypomnieć różne formy polskiego wysiłku w walce o niepodległość, a także skalę oporu przeciwko komunizmowi w Polsce. Książka to zadanie spełnia, jednak podobne treści, choć nie tak obszernie, prezentowane są również w innych podręcznikach. W tym sensie publikacja IPN nie jest przełomem, jakim był w latach 90. XX w. znakomity cykl podręczników autorstwa Anny Radziwiłł oraz Wojciecha Roszkowskiego, przygotowany dla PWN.

Nowe obszary
Gdybym miał wskazać na zupełnie nowe obszary, których opis w publikacji IPN zasługuje na szczególne wyróżnienie, wypadałoby przede wszystkim zwrócić uwagę na wątki dotyczące wschodnich kresów Rzeczpospolitej, zarówno w II Rzeczypospolitej, w czasie okupacji, jak i po 1945 r. To pierwszy podręcznik, który przynosi szeroki opis ludobójstwa na Wołyniu, nie zapomina także o losach Polaków, którzy po 1945 r. pozostali poza granicami państwa polskiego. Ciekawe są rozdziały odnoszące się do życia emigracji i polskiego rządu na uchodźstwie. Kompetentny i wyrazisty jest opis roli Kościoła w okresie rządów Gomułki (Adam Dziurok) oraz różnych form opozycji w latach 70. i 80. XX w. (Łukasz Kamiński). Na uwagę zasługuje obszerna sekwencja poświęcona oporowi zbrojnemu wobec komunizmu po 1945 r., a także omówienie skali represji, jakie spadły na społeczeństwo w pierwszych latach budowy tzw. Polski Ludowej, oraz roli aparatu sowieckiego w tym procesie (Filip Musiał). Mankamentem napisanego z pasją rozdziału jest brak szerszego studium na temat zróżnicowanych postaw społecznych w tym okresie. Między komunistami i ich sojusznikami oraz oddziałami zbrojnego podziemia niepodległościowego było jeszcze społeczeństwo, które nie zajmowało jednolitej postawy wobec nowej rzeczywistości, a wiele fundamentalnych przemian ustrojowych związanych z reformą rolną, nacjonalizacją przemysłu miało poparcie społeczne, podobnie jak podjęcie wyzwań związanych z zagospodarowaniem Ziem Zachodnich i Północnych bądź odbudową Warszawy. Podręcznik IPN jest ciekawą, skłaniającą do refleksji lekturą uzupełniającą, nawet jeśli trudno podzielać niektóre radykalne sądy i oceny prezentowane przez jej autorów. Książkę można bezpłatnie otrzymać po wypełnieniu formularza znajdującego się na stronach internetowych IPN.