25 lat temu zmarł Jerzy Harasymowicz - piewca "krainy łagodności"

"Moja wyobraźnia składa się z dwóch głównych elementów - elementów polskich i ukraińskich" - powiedział Jerzy Harasymowicz Elżbiecie Marcinkowskiej w audycji Polskiego Radia (1991). "Polskie są może górnolotne bardziej, szlagońskie - tam troszkę jest o rodzinie taty, o tych szlachetkach Natomiast te ukraińskie są bardzo ludyczne, bardzo ludowe. I humor pewnych moich wierszy jest ukraiński" - wyjaśnił. "Oczywiście jest już tak zmieniony i przepolszczony - że się tak wyrażę - że należy już do polskiej literatury" - wyjaśnił poeta.

Urodził się 24 lipca 1933 r. w Puławach jako dziecko Ireny Danuty (z domu Grzelewskiej) i Stanisława Harasymowów. Babcia Jerzego ze strony ojca Karolina Hennig była Niemką, dziadek Józef Harasymow miał korzenie rusińskie albo ukraińskie.

"To jest taki konglomerat krwi i związków krwi I może z tego jest ta wyobraźnia - taka dość podobno jakby inna od (wyobraźni) innych naszych poetów" - opowiadał Harasymowicz w Polskim Radiu.

Stanisław Harasymow był majorem Wojska Polskiego - wzięty do niemieckiej niewoli we wrześniu 1939 r. czas wojny spędził w Oflagu w Woldenbergu. Jerzy z matką okupację przetrwali na Podolu i w Galicji.

"Jako rodzina polskiego oficera cały czas uciekali zarówno przed hitlerowcami, jak i NKWD" - powiedział w rozmowie z Grzegorzem Bożkiem ("Dzikie Życie", 2020) zatytułowanej "Odgórzanie Harasymowicza" Alan Weiss, autor książki pt. "Tak jak księżyc. Poetycki żywot Jerzego Harasymowicza" (2019). "Po wojnie w 1947 r. ojciec Jerzego, obawiając się inwigilacji i próbując zmniejszyć ryzyko potencjalnego wysiedlenia w głąb ZSRR, zmienił nazwisko z Harasymów na Harasymowicz" - dodał.

"Właściwie nie miałem domu nigdy, mój dom się skończył, jak miałem 6 lat, w dawnej Polsce wschodniej" - wspominał Harasymowicz. "Wyszliśmy z matką tylko z walizeczką i byliśmy unoszeni wichurą wojny po krewnych, po rodzinie" - opowiadał.

Po wojnie rodzina Harasymowiczów zamieszkała ostatecznie w Krakowie, ale ojciec posyłał Jerzego do szkół z internatem - najpierw było to Liceum Towarzystwa Salezjańskiego w Oświęcimiu, następnie Liceum Leśne w Limanowej. Naukę w Limanowej przyszły poeta rozpoczął praktykami leśnymi w Muszynie.

"I właśnie tam, w Muszynie, pierwszy raz zetknął się z pejzażem, który będzie dominował w jego twórczości. Lesiste wzgórza, buki, cerkwie i łemkowskie cmentarze. Co ważne, pojawił się tam zaledwie kilka lat po wysiedleńczej akcji +Wisła+, czego ślady były wciąż widoczne. Od znajomych dowiadywał się o losach Łemków, z którymi szybko utożsamił własny los - utratę domu, rodziny, pejzażu dzieciństwa" - opowiadał Alan Weiss.

Ostatecznie Harasymowicz nie został leśnikiem, argumentując ponoć, że "co najwyżej może posadzić drzewo, ale nie będzie przykładał ręki do ich wycinania".

"Oto pięciu poetów, z których żaden nie wydał jeszcze pierwszego zbioru wierszy" - czytamy pod nagłówkiem "Prapremiera pięciu poetów" w "Życiu Literackim" (18 grudnia 1955). "Zbiorowa prezentacja utworów Mirona Białoszewskiego, Zbigniewa Herberta, Bohdana Drozdowskiego, Jerzego Harasymowicza i Stanisława Czycza niemal natychmiast w powszechnej świadomości krytycznej zyskała symboliczne znaczenie" - napisała profesor Uniwersytetu Śląskiego Joanna Kisielowa w publikacji pt. "+Wróżby z przelotnych obłoków+ wokół +Prapremiery pięciu poetów+" (1996). "Istnieje prawdopodobieństwo, że przełomowy dla literatury polskiej rok 1956 rozpoczął się w grudniu 1955" - oceniła. Warto dodać, że "rekomendacje" wspomnianej piątce poetów napisali wówczas - odpowiednio - Artur Sandauer, Jan Błoński, Julian Przyboś, Mieczysław Jastrun i Ludwik Flaszen.

Jerzy Harasymowicz był - jak ocenił Mariusz Kubik ("Miesięcznik Uniwersytetu Śląskiego", 2000) - "twórcą niesłychanie płodnym, imponował rozległością poetyckich zainteresowań". "Pierwsze tomy wierszy ("Cuda", "Powrót do kraju łagodności" czy "Wieża melancholii"), oceniane wysoko przez krytyków, przyniosły pisarzowi opinię +poety baśni+, zorientowanego na powrót do dziecięcego widzenia obrazów; fantazji, nacechowanej wrażliwością" - napisał.

"Harasymowicz, od czasu sławnego debiutu zamieszkały w Krakowie, był piewcą geograficznych i kulturowych przedmieść, manifestował swe oddanie małym krainom, zwłaszcza rejonowi Sądecczyzny. Okolice Muszyny, Popradu, Jaworek - rzeczona +kraina łagodności+, stanowiły dlań oazę spokoju i harmonii, niezbędną poecie - samotnikowi, a trudno osiągalną pośród wielkomiejskiego zgiełku. Ta ojczyzna z wyboru stanowiła dla pisarza naturalne, autentyczne królestwo wyobraźni" - dodał Kubik.

Harasymowicz wydał przeszło 50 tomów wierszy, chętnie kupowanych, czytanych, a później śpiewanych - m.in. przez Elżbietę Adamiak i Wolną Grupę Bukowinę Wojciecha Belona - słuchanych przez całe rzesze ludzi stęsknionych za ową "krainą łagodności", do której był swoistym przewodnikiem.

Sanocki poeta Janusz Szuber (1947-2020) podkreślał, że Harasymowicz stworzył wzorzec pisania i myślenia o Beskidach i Bieszczadach, które wcześniej były właściwie nieobecne w polskiej literaturze.

Inny autor wierszy, również śpiewanych przez Adamiak oraz m.in. Stare Dobre Małżeństwo - Józef Baran - nazwał Harasymowicza "księciem poezji, czarodziejem słowa, stuprocentowym wcieleniem poety".

"Zdobywaliśmy wtedy ostrogi poetyckie, mieliśmy po 20 lat, z nabożeństwem wpatrywaliśmy się i wsłuchiwali w Prawdziwego Poetę" - napisał w artykule pt. "Wywyższenie i detronizacje księcia wyobraźni" ("Twórczość", 2020). "Nikt nam nie imponował bardziej: żaden polityk (...), profesor, biznesmen (nie było ich wtedy) ani ksiądz, ani ktokolwiek na świecie. Poeta! Poeta! Wydawało nam się, że ma turban na głowie i zaklęcia magiczne w rękawie, że chodzi po mieszkaniu na Łobzowskiej w pozłacanym płaszczu i z berłem czarodzieja Że jest właścicielem Królestwa z Innego Świata, czyli Królestwa Poezji. Pstryknie, wypowie zaklęcie i królestwo zjawia się przed oczami" - wspominał. "I tak rzeczywiście się działo, gdy czytał nam swoje nowe wiersze" - podkreślił Józef Baran.

"Poezja ta, dotycząca przecież konkretnych miejsc i rzeczy, nadawała jednakże opisywanym zdarzeniom wymiar zmysłowo-magiczny, przetwarzając, mocą wyobraźni jej twórcy, świat już niby nazwany, w swój własny - nieskażony powszechnością ogólnych osądów, niepodlegający więc jakiejkolwiek obiektywizacji" - napisał Mariusz Kubik. "Okrzyknięto go następcą Gałczyńskiego, by pod koniec życia umieścić w getcie zapomnienia" - dodał.

Jerzy Harasymowicz był zagorzałym kibicem Cracovii - dawał temu wyraz w okazjonalnych wierszach publikowanych w krakowskiej prasie (dostępnych obecnie na stronie wikipasy.pl), w których uwiecznił literacko kilku piłkarzy, m.in. Zbigniewa Hnatio, Cezarego Tobolika i Adama Koczwarę.

Spory zawód miłośnikom jego twórczości sprawił poeta w stanie wojennym. Dotychczas politycznie niezaangażowany, neutralny, zapisał się do nowego Związku Literatów Polskich - który zastąpił dawne pisarskie stowarzyszenie twórcze, rozwiązane przez komunistyczne władze w lipcu 1983 roku - zbojkotowanego przez poważną część środowiska literackiego.

"Harasymowicz nie uczestniczył w tym bojkocie, obawiając się, że bez ZLP nie będzie w stanie utrzymać siebie i swojej rodziny. Nie pracował nigdzie zawodowo, żył ze spotkań literackich, z tomików i stypendiów ZLP. Dał się przy okazji wciągnąć w dyskusje na temat nowego ZLP, pogardliwie zwanego +zlepem+. Jego wypowiedzi, mówiąc delikatnie, były momentami bardzo niefortunne, co przysporzyło mu kolejnych wrogów" - przypomniał Alan Weiss.

"Uważałbym za niemoralne drukowanie w wydawnictwach podziemnych. Nie jestem pupilkiem władzy, lecz nie będę też niczyim innym pupilkiem" - mówił poeta w jednym z wywiadów opublikowanych w kontrolowanej przez komunistyczną cenzurę prasie. "Jeśli więc władza mnie nie bojkotuje, nie bojkotuję i ja władzy. Żyję z pisania wierszy, które są niezależne historycznie, społecznie. Ludzie kupują je bez przeinaczeń, bez skreśleń. W imię czego mam uprawiać bojkoty? Moje córki zamiast w butach nie pójdą do szkoły w bojkotach" - wyjaśniał.

"Tych deklaracji nie potrafiono wybaczyć Harasymowiczowi już do końca, chociaż wielokrotnie odcinał się później od swych wypowiedzi z tamtego okresu. O jego twórczości z lat 90. pisano rzadko i jakby niechętnie. +Kraina łagodności+ stała się wyludnionym zaułkiem osamotnienia" - przypomniał Mariusz Kubik.

Na szczęście nie jest to do końca prawda. "Od lat 90. funkcjonuje projekt muzyczny +W górach jest wszystko, co kocham+, którego tytuł pochodzi z poezji Harasymowicza. Jest to swoisty ruch artystyczny zrzeszający ludzi z całej Polski, których łączy pasja do gór i wędrowania. Wydawane są kolejne płyty, organizowane festiwale i koncerty. A wszystko pod patronatem Jerzego Harasymowicza" - wyjaśnił Alan Weiss. "Nie można więc powiedzieć, że zapomniano o nim całkowicie, tak jak to spotkało wielu ludzi piszących w okresie PRL. Natomiast rzeczywiście zapomniany został przez środowisko krytyczno-literackie" - dodał.

Patronowanie turystyce górskiej nie jest obecnie "jedynym zajęciem" nieżyjącego od ćwierćwiecza poety. "Harasymowicz jest obecny w wierszach łemkowskich jako patron, strażnik pamięci" - podkreślił Alan Weiss. "Pisał o nim w ten sposób zarówno Paweł Stefanowski, jeden z pierwszych powojennych poetów łemkowskich, jak i Piotr Trochanowski, piszący pod pseudonimem Petro Murianka. Do dzisiaj bardzo ciepło o Harasymowiczu wypowiada się Julia Doszna, która przełożyła i zaśpiewała jego poemat +Lichtarz ruski+. Rozmawiałem też z Łemkami i Łemkiniami, dla których wiersze Harasymowicza były impulsem do zajęcia się tematem Łemkowszczyzny, nawet na poziomie akademickim" - wyjaśnił.

Według Józefa Barana Harasymowicz był rasowym "zwierzęciem poetycznym", zupełnie nie "politycznym". "Impulsywny, emocjonalny - żył w dziwnych, wyimaginowanych światach. Obca mu była wszelka kalkulacja intelektualna. Kierował się pierwotnym instynktem, intuicją" - napisał Baran. "Bawił się jak dziecko w wymyślanie coraz to nowych światów, nowych ról dla siebie. Raz Grek, raz lump z +Baru na Stawach+, to znów folklorysta zauroczony kulturą i tradycją gór, a kiedy indziej subtelny liryk, Ormianin, Ukrainiec, buddysta albo rubaszny plebejusz gadający gwar i żargonem Zdaniem Barana wszystkie te kreacje wyobraźniowe "Jerzego Przeobrażeńskiego" należało traktować z przymrużeniem oka, choć poeta traktował je z powagą. "I tak, gdy odkrył w sobie szlachciurę - Broniuszyca, nic tylko furt mówił o swoich przodkach - Sarmatach, przesłuchiwał na płycie pieśni rycerskie etc. Ba, przytył o kilkadziesiąt kilogramów! Gdy zaś udawał Greka, chodził w czarnym swetrze, zeszczuplał i wysubtelniał. Jako buddysta było oczywiście wegetarianinem" - wspominał przyjaciel Harasymowicza. "W alkoholach nigdy nie gustował, bo i tak był pijany poezją od rana do wieczora" - dodał Józef Baran.

Jerzy Harasymowicz zmarł 21 sierpnia 1999 roku w Krakowie w wieku 66 lat. Zamiast grobu ma pomnik na Przełęczy Wyżnej, bowiem jego prochy - zgodnie z ostatnią wolą - rozsypano na bieszczadzkich połoninach.

Autor: Paweł Tomczyk