Nietzsche i głos zza krzesła

W marcu umieszczono go w zakładzie dla chorych umysłowo w Jenie. Jego wypełniana codziennie karta kliniczna za okrągły rok, do marca 1890 roku, jest przejmująca w swej monotonii: zjadł własne ekskrementy, wypił własną urynę, wysmarował się własnymi ekskrementami, wybił szybę w oknie…”. Taki obraz ostatnich lat życia Fryderyka Nietzschego kreśli na kartach opowiadania „Gasnący Antychryst” Gustaw Herling-Grudziński. Obraz ten, oparty na dokumentach, jest tym bardziej przerażający, że dotyczy człowieka, którego myślą karmi się współczesna filozofia i kultura. Nawet chrześcijańscy myśliciele powołują się na niego, a papież Benedykt XVI polemizuje z nim w encyklice Deus caritas est. Przede wszystkim jednak za swojego ojca duchowego uważali go postmoderniści Jacques Derrida i Richard Rorty. Wpływ koncepcji filozofa widać także w psychoanalizie Freuda, a w zwulgaryzowanej wersji przejęli niektóre jego założenia naziści. Nietzsche nie mylił się, pisząc w liście do Franza Overbecka z 1887 roku: „…ze mną przygotowuje się katastrofa, której imię znam, ale go nie wyjawię”.

Dionizos kontra Chrystus
Pracował wtedy nad „Antychrystem”. Twierdził, że to dzieło będzie „ciosem burzycielskim przeciw chrześcijaństwu”, wydarzeniem, „które z krańcowym prawdopodobieństwem rozłupie historię na dwie połowy”. „Historia »sakralna« niech nazywana będzie imieniem, na jakie zasługuje: historia przeklęta; słowa »Bóg«, »zbawiciel«, »odkupiciel«, »święty« niech używane będą jako obelgi, jako piętna hańby” – pisał w swoim traktacie.

Czego Nietzsche, syn luterańskiego pastora, tak nienawidził w chrześcijaństwie? Przede wszystkim tego, że jest religią słabych. Chrześcijanin to dla niego „zwierzę domowe, zwierzę stadne, chore zwierzę człowiecze”. Na taki obraz religii miała wpływ atmosfera rodzinnego domu. Po śmierci ojca wychowywany był przez pobożne kobiety, które wszystko, co wiązało się z cielesnością, traktowały jako sferę tabu. Mogło to mieć wpływ zarówno na jego późniejsze homoseksualne skłonności, jak i na postrzeganie chrześcijaństwa. Religia jawiła się Nietzschemu jako zbiór moralnych zakazów. Stąd jego fascynacja Dionizosem jako bogiem wyzwolonej seksualności.

Właśnie Dionizosa postanowił Nietzsche przeciwstawić Chrystusowi. Dionizyjski wzorzec życia, kojarzony z witalnością i twórczym nieładem, miał być przeciwieństwem wzorca apollińskiego, związanego z harmonią, racjonalizmem, klasycznymi kanonami piękna. W ten drugi model miało się rzekomo wpisywać chrześcijaństwo. Rzekomo – bo to przecież tylko część prawdy o naszej religii. Jak mówi abp Józef Życiński w „Pożegnaniu z Nazaretem”: „Nie widać powodów, aby chrześcijaństwo identyfikować wyłącznie ze wzorcem apollińskim (…). Jezus, ukazywany jako cierpiący »sługa Jahwe« w dramacie skrajnego wyniszczenia, bynajmniej nie przypomina helleńskiego Apollosa, który olśniewał estetyką i skutecznością działania”. Zauważa nawet, że apostołów po Zesłaniu Ducha Świętego obserwatorzy posądzali raczej o dionizyjskie sympatie, mówiąc: „Upili się młodym winem”…