Święto znad Nilu

Święto Epifanii, czyli Objawienia Pańskiego, jest w gruncie rzeczy najstarszym świętem Bożego Narodzenia. Powstało w III/IV wieku w Egipcie i początkowo było obchodzone tylko na chrześcijańskim Wschodzie. Święto nie koncentrowało się na samych tylko narodzinach w Betlejem, ale łączyło je z innymi wydarzeniami, w których Syn Maryi objawił swoją Boską chwałę. W treść święta wpisane było wspomnienie pokłonu Mędrców, chrztu Jezusa w Jordanie i cudu w Kanie Galilejskiej.

Lekarstwo przeciwko gnozie
To oryginalne połączenie różnych wydarzeń w jedno święto wynikało z okoliczności historycznych. Chodziło o przeciwstawienie się herezji gnostyckiej, szerzącej się w czasach pierwotnego Kościoła. Sekty gnostyckie działające w Egipcie głosiły m.in., że boski Logos (Słowo) wziął w swe posiada
nie człowieka Jezusa podczas chrztu w Jordanie, czyniąc go Chrystusem (namaszczonym). Innymi słowy, Jezus miałby być Bogiem dopiero od tego momentu. Gnostycka sekta bazylidianów obchodziła 6 stycznia nocne czuwanie ku czci chrztu Jezusa, traktując je jako największe święto więzi boskości i ludzkości. Datę wybrano nieprzypadkowo. Tego dnia Egipcjanie udawali się nad Nil, by zaczerpnąć wody, która według pogańskich wierzeń była uświęcona i nie ulegała zepsuciu.

Wprowadzenie święta Epifanii było więc ortodoksyjną reakcją starożytnego Kościoła na gnostycką herezję. Chodziło o podkreślenie, że Jezus był Synem Bożym od samego początku swej ludzkiej egzystencji. Chrzest w Jordanie był początkiem działalności Jezusa, więc od tego momentu Jego Bóstwo zaczęło się wyraźnie objawiać światu. Święto Objawienia miało od początku charakter bardziej teologiczny niż „wydarzeniowy”. Akcentem dominującym nie byli bynajmniej Trzej Królowie. Słowo „epifania” oznacza zjawienie się, objawienie. W literaturze greckiej oznaczało ono nagłe ukazanie się bóstwa za pośrednictwem jakiejś ziemskiej rzeczywistości. Ewangelie głoszą stałą epifanię Boga w Jezusie. Chrystus nie tylko opowiedział o Bogu, ale objawił Go w swoim człowieczeństwie. To była pierwotna treść święta obchodzonego 6 stycznia.

Skąd się wzięli Trzej Królowie?
Kościół w Rzymie wprowadził mniej więcej w tym samym czasie święto Bożego Narodzenia i ustalił jego datę na 25 grudnia. Akcent padał na narodzenie Jezusa w Betlejem. Święto miało charakter bardziej wspomnieniowy. Boże Narodzenie szybko rozpowszechniło się także na Wschodzie. Z kolei na Zachód przywędrowało święto Objawienia Pańskiego. To spowodowało przesunięcie akcentów święta Objawienia. Na Wschodzie dominującym motywem stał się chrzest w Jordanie. I tak pozostało do dziś. Kościół prawosławny w XII wieku wprowadził zwyczaj dwukrotnego święcenia wody: w przeddzień Epifanii w cerkwi i w sam dzień świąteczny w rzece, morzu czy w jeziorze. Z cerkwi wyrusza procesja nad wodę, w której zanurza się krzyż.