Ten tekst czytasz w całości za darmo w ramach promocji. Chcesz mieć stały dostęp do wszystkich treści? Kup subskrypcję na www.subskrypcja.gosc.pl

Tak, człowiek w niebie będzie bogiem. To naprawdę coś niesłychanego. („Ani oko, nie widziało, ani ucho nie słyszało, ani serce człowieka nie zdołało pojąć, jak wielkie rzeczy przygotował Bóg tym, którzy Go miłują”. Patrz: 1 Kor 2,9)

– Człowiek zostaje zaproszony do tego, by stać się kimś boskim. Bóg udziela nam swojego nadprzyrodzonego bytu i w ten sposób stajemy się istotami boskimi. To zjednoczenie jest całkowite. (…) Tajemnica zrównania w miłości jest istotna, ale jest coś jeszcze większego: niewyobrażalne wywyższenie. Zasada miłości jest taka, że ona ze swej natury pragnie wywyższenia tego, kogo kocha. Jak ktoś się w kimś zakochuje, to go adoruje, stawia w centrum, myśli o nim cały czas, jakby podporządkowuje mu swoje życie. Tak samo działa Bóg – wywyższa człowieka ponad siebie. To jest nieprawdopodobne, oszałamiające – tłumaczył niedawno na naszej stronie internetowej o. dr hab. Marian Zawada, karmelita bosy.

Arcybiskup Wiednia kardynał Christoph Schönborn powtarza za św. Maksymem Wyznawcą (579–662), że „człowiek przebóstwiony przez łaskę otrzymuje dla siebie wszystko, co posiada Bóg – poza tożsamością istoty”. Chrześcijański Wschód mówi, że przebóstwiony człowiek nie jest już tylko obrazem Boga, ale rzeczywiście jest „Bogiem stworzonym”, „Bogiem przez łaskę”.

Co na to Pismo Święte?
Czy to wszystko nie jest jednak tylko naszym pobożnym życzeniem? Jak istota tak mała, słaba i grzeszna jak człowiek może stać się bogiem? To brzmi wręcz absurdalnie. Skąd więc pewność, że człowiek rzeczywiście stanie się bogiem? Z Biblii.

„Ja rzekłem: bogami jesteście” – mówi Bóg w Psalmie 82 (Ps 82,6). Te właśnie słowa cytuje Pan Jezus w Ewangelii według św. Jana (J 10, 34). Potem w swoim Pierwszym Liście św. Jan napisze jeszcze dosyć ostrożnie, że „obecnie jesteśmy dziećmi Bożymi, ale jeszcze się nie ujawniło, czym będziemy”. Dodaje jednak: „wiemy, że gdy się objawi, będziemy do Niego podobni, bo ujrzymy Go takim, jakim jest” (1 J 3,2). A już najwyraźniej pisze o tym św. Piotr w swoim drugim Liście, gdy wyznaje: „zostały nam udzielone drogocenne i największe obietnice, abyście się przez nie stali uczestnikami Boskiej natury” (2 P 1,4). Tak! Mamy się stać uczestnikami boskiej natury! Zastanawiam się, czy to w ogóle możliwe, żeby prosty rybak z Galilei sam wpadł na tak nieprawdopodobny pomysł. A może usłyszał to wprost od swojego Mistrza, gdy Ten „osobno objaśniał wszystko swoim uczniom” (Mk 4,34)?

Wydaje się, że pewną aluzję do przebóstwienia jako odwiecznego planu Boga wobec człowieka można znaleźć już na samym początku Pisma Świętego. Diabeł kusi pierwszych ludzi, budząc w nich podejrzliwość: „wie Bóg, że gdy spożyjecie owoc z tego drzewa, otworzą się wam oczy i tak jak Bóg będziecie znali dobro i zło” (Rdz 3,5). Kuszenie – żeby było skuteczne – musi odwoływać się do najgłębszego i generalnie dobrego pragnienia kuszonego. W kuszeniu chodzi o to, by to dobre pragnienie zrealizować w zły sposób. Można więc przypuszczać, że człowiek od samego początku został zaprojektowany przez Boga tak, że w jego głębi tkwiło (i tkwi) pragnienie i powołanie, by być jak Bóg – czyli być przebóstwionym. W człowieku niedotkniętym jeszcze skutkami grzechu pierworodnego pragnienie to musiało to być nawet silniejsze niż w nas. Grzech polegał na tym, że człowiek spróbował zrealizować to swoje pragnienie i powołanie wpisane w jego naturę, ale bez Boga, a nawet przeciwko Niemu.

Wielki temat
Samo słowo „przebóstwienie” nie pada w Biblii ani razu. Uważa się, że po raz pierwszy użył go św. Klemens Aleksandryjski (ok. 150–ok. 212), a mówiąc dokładniej – użył on greckiego czasownika theopoiein w zdaniu: „Słowo stało się człowiekiem, abyś ty także nauczył się od człowieka, w jaki sposób, będąc człowiekiem, możesz stać się Bogiem”. Samego rzeczownika „przebóstwienie” (theosis) użył później św. Grzegorz z Nazjanzu (329–390). Dodajmy jeszcze, że greka zna rozróżnienie: theosis i theopoiesis, czyli odpowiednio: przebóstwienie i ubóstwienie.

Słynna stała się formuła św. Atanazego (ok. 295–373), który tłumaczył, że „Bóg stał się człowiekiem, by człowiek mógł stać się bogiem”. Często można się spotkać z opinią, że św. Atanazy zaczerpnął tę myśl od św. Ireneusza z Lyonu (ok. 140–ok. 202). Tak uważał m.in. ceniony myśliciel prawosławny Paul Evdokimov, a w Polsce – o. prof. Czesław Bartnik OP. Inni (ks. prof. Johannes Quasten, ks. prof. Jan Słomka) dystansują się od takich przypuszczeń. Jeśli jednak tak było, to teologiczna myśl o przebóstwieniu ma silne korzenie w samych początkach Kościoła, bo wedle tradycji św. Ireneusz był uczniem św. Polikarpa, a św. Polikarp – uczniem samego św. Jana Apostoła.

Przebóstwienie było wielkim tematem teologii w kolejnych wiekach. Ważnym autorem był w tej dziedzinie wspomniany wyżej św. Maksym Wyznawca. Generalnie przebóstwienie jest uważane za centralną kwestię w teologii prawosławnej. Pisali o nim jednak także najwięksi teologowie i mistycy Zachodu.

I tak np. św. Tomasz z Akwinu zauważył, że „jak niemożliwością jest, by cokolwiek oprócz ognia mogło zapalać, tak samo konieczną jest rzeczą, aby sam tylko Bóg mógł przebóstwiać, dopuszczając do współudziału w naturze boskiej drogą pewnego uczestnictwa przez podobieństwo”.

Z kolei św. Jan od Krzyża wiele pisał o przebóstwieniu, ale rzadko używał tego słowa (hiszp. endiosamiento) – zauważył ks. prof. Marek Chmielewski. Dodał on, że doktor mistyczny używał raczej innych terminów (zwłaszcza unión, czyli zjednoczenie, i transformación, czyli przeobrażenie). Jego najbardziej znana wypowiedź na ten temat brzmi następująco: „Przemienienie duszy w Boga jest niemożliwe do wypowiedzenia. Wszystko, co się da powiedzieć, można zawrzeć w tym zdaniu: dusza stała się Bogiem z Boga przez uczestnictwo w Nim i w Jego przymiotach”.

Ostra jazda
Muszę przyznać, że człowiek, którego uważam za duchowego mistrza, odradzał mi pisanie o przebóstwieniu. Dlaczego? Dlatego, że jest to sprawa tak wielka, tak tajemnicza i tak subtelna, że zajmowanie się nią oznacza olbrzymie ryzyko (patrz powyższe zdanie św. Jana od Krzyża). Nie sposób się z tym nie zgodzić. A jednak podjąłem tę próbę. Uważam bowiem, że jeśli jesteśmy powołani, by iść w górę, to warto pokazywać sam szczyt – boski szczyt ludzkiej egzystencji. Bo przebóstwienie to nie jest po prostu wyższy poziom duchowy. To jest poziom najwyższy. Nie ma dla życia człowieka żadnego innego „wyżej”, „dalej”, „bardziej” czy „więcej”. Perspektywa przebóstwienia zapiera dech w piersiach, a przede wszystkim porusza serce i daje nadzieję, której tak bardzo nam dziś brakuje.

Ponad trzydzieści lat temu przeżyłem – mówiąc językiem św. Ignacego Loyoli – czas niezwykle intensywnego duchowego pocieszenia. Piękny czas. Wiązał się on przemożnym doświadczeniem, że ofiarowana mi miłosierna miłość Boga definiuje mnie znacznie bardziej niż moje wybory moralne. Że znacznie ważniejsze jest to, co Bóg zrobił dla mnie, niż to, co zrobiłem i zrobię ja. Odtąd jestem przekonany, że warto więcej – znacznie więcej! – mówić o tym, co Bóg zrobił dla nas, i o tym, jak niesłychany ma dla nas dar. Całym sercem zgadzam się z ks. prof. Romanem E. Rogowskim, który pisał, że „zachodnia teologia człowieka – a zwłaszcza jej wydanie augustyńsko-luterańskie, w którym człowiek jest z gruntu zły, grzech urasta do rozmiarów monstrualnych, a Bóg jest bezsilny wobec zła – przedostawszy się do pastoralnej działalności Kościoła, zwłaszcza do przepowiadania, nie tylko nie dodała człowiekowi skrzydeł, ale pogrążyła go w beznadziei i pesymizmie. Chrześcijaństwo, które powinno być Dobrą Nowiną, stało się w praktyce nowiną o grzechu i karze. A potem ludzie Kościoła są zdziwieni, że olbrzymia część chrześcijan odchodzi od religii Chrystusa i szuka nadziei gdzie indziej. A wystarczyłoby mówić ludziom za osiemnastowiecznym poetą Wiliamem Cowperem: «Wierzcie nie w Boży gniew, lecz Jego łaskę»”.

Patrzę na słynną ikonę Andrieja Rublowa (patrz ilustracja powyżej). Najświętsza Trójca pod postaciami trzech aniołów siedzi przy czworobocznym stole. Dla kogo jest miejsce przy tym czwartym, wolnym boku stołu?

GOSC.PL DODANE 14.12.2022 AKTUALIZACJA 15.12.2022

To jest coś bardziej subtelnego

Wieczory uwielbienia czy różaniec są dobre, ale... istnieje droga prowadząca dalej. O. Serafin Maria Tyszko OCD mówi o jej opisie u św. Jana od Krzyża.