Cystersi ratują przyrodę

Od wieków chroniono niektóre obiekty przyrodnicze, traktując je jako miejsca święte. W Europie w XV w. pojawia się po raz pierwszy także ochrona prawna przyrody. W Polsce pierwszy przepis prawny chroniący drzewa wydał w 1423 r. Władysław Jagiełło. Od tego czasu polskie i litewskie cisy były strzeżone Statutami Warckimi, za których złamanie groziły srogie kary. Jednym z pierwszych, który prowadził proprzyrodnicze działania ekologiczne, był Zakon Cystersów.

Koloniści
Według tradycji, w dniu św. Benedykta, 21 marca 1098 r., Robert, opat klasztoru Molmes we Francji, udał się z 21 braćmi w okolice miejscowości Dijon i tam wśród lasów, w niewielkiej podmokłej dolinie, założył klasztor Cistertium. W Polsce cystersi pojawili się w XII w. Pierwszy konwent osiadł w Jędrzejowie koło Kielc. Pod koniec XII w. cystersi założyli klasztor w Lubiążu, a następnie w Henrykowie, Kamieńcu Ząbkowickim i Krzeszowie. Zakon ten kolonizował obszary słabo zaludnione i słabo wykorzystane gospodarczo. Gospodarka cystersów od samego początku nastawiona była na samowystarczalność klasztorów. Chcąc wykorzystać możliwości, jakie dawały im nowo zasiedlane okolice, trzeba było je bardzo dobrze poznać i tak eksploatować, aby ich zasoby odnawialne zdołały się szybko odtworzyć.

Karpie i… indyki
Cystersi jako jedni z pierwszych zaczęli budować stawy, w których hodowali ryby, głównie karpie. To właśnie ten zakon wprowadził je na nasze stoły wigilijne. Groble stawów obsadzali drzewami, najczęściej dębami, dla wzmocnienia ich struktury, częściowego ocienienia lustra wody i osłonięcia go przed wpływem silnych wiatrów. Jednym ze śladów po obecności cystersów w naszym kraju są właśnie kompleksy stawów hodowlanych. Po obu stronach rzeki Baryczy, w okolicach Milicza i Żmigrodu, założyli ich liczne kompleksy i obecnie jest to największy zespół stawów rybnych w Europie Środkowej. Mniejsze pocysterskie kompleksy stawów zachowały się, m.in. w Łężczoku koło Raciborza w województwie śląskim i Jemielnicy w województwie opolskim. Stawy te są jednymi z najcenniejszych przykładów naszego dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego.

W wielu z nich spotkać można chronione gatunki roślin i zwierząt. Część stawów chroniona jest jako rezerwaty przyrody, m.in. „Łężczok” oraz „Stawy Milickie”, który jest największym tego typu obiektem w Polsce. To tutaj rosną m.in. paproć wodna – salwinia pływająca oraz grzybieńczyk wodny. Na wysychających brzegach oraz dnach okresowo opróżnianych stawów wykształca się późnym latem i je-sienią roślinność namułkowa, tzn. rośliny o krótkim czasie aktywnego życia, przeżywające niekorzystny okres wegetacji w postaci nasion. Na przykład uważana za wymarłą uwroć wodna czy znana w Polsce tylko z kilku stanowisk lindernia mułowa. Na milickich stawach regularnie gniazduje około 60 gatunków ptaków wodno-błotnych, m.in. bąk, gągoł, żuraw, rybitwa czarna. Stawy stanowią również bardzo ważne miejsce odpoczynku i żerowania dla ptaków migrujących. Podczas jesiennych i wiosennych przelotów można tam zobaczyć stada liczące po kilka tysięcy ptaków. Dlatego zostały one zaliczone do ostoi ptactwa wodnego o randze europejskiej.