Dwadzieścia lat temu na mocy sejmowej ustawy w kalendarzu przybyło nam nowe święto – Dzień Flagi Rzeczypospolitej Polskiej. Nie jest on wprawdzie wolny od pracy, ale umieszczenie go pomiędzy Świętem Pracy a Świętem Narodowym Trzeciego Maja sprawia, że wielu z nas bierze wtedy urlop (w tym roku ów dzień przypada w czwartek, dzięki czemu niejedna rodzina może zaplanować aż pięciodniową majówkę). Czy jednak samo ustanowienie święta przyczyniło się do większej refleksji nad historią naszej flagi? Czy w ogóle zdajemy sobie sprawę, skąd się wzięła jej biało-czerwona kolorystyka?

Najszlachetniejszy z kolorów

Polska, Biało-Czerwoni! – krzyczymy na stadionach, ale choć takie zestawienie barw i taka ich kolejność wydają się nam oczywiste, okazuje się, że nie zawsze tak było. Historia polskiej flagi w takim kształcie, jaki dziś znamy, jest stosunkowo krótka – sięga roku 1916. Przyjrzyjmy się więc, jak zmieniała się nasza flaga na przestrzeni wieków.

Mimo licznych zawiłości naszej historii, jedno pozostawało niezmienne: obecność bieli i czerwieni. Pojawiały się one na chorągwiach i sztandarach niemal od początku istnienia państwa polskiego, gdyż widniał na nich najpierw po prostu nasz herb – biały orzeł w koronie na czerwonym tle. Jednak warto od razu nadmienić, że czerwień miała pierwotnie inny odcień niż ten, który widzimy na dzisiejszych flagach. Był to karmazyn – ciemna czerwień z niewielką domieszką błękitu. W dawnych czasach to właśnie ów odcień uważano za najszlachetniejszy z kolorów, symbol dostojeństwa i bogactwa. Działo się tak z powodu wysokiej ceny barwnika – koszenili, uzyskiwanej z larw czerwca polskiego.

Według Alfreda Znamierowskiego, nieżyjącego już wybitnego heraldyka i weksylologa (to trudne słowo oznacza specjalistę od sztandarów i chorągwi), godło z orłem pojawiło się po raz pierwszy w 1295 r. na pieczęci majestatowej króla Przemysła II. Natomiast najstarsze znane przedstawienie barw z tego godła to plakietka herbowa na Szczerbcu pochodząca z początku XIV wieku. Taki herb był obecny na sztandarach także w wieku następnym. Jan Długosz, relacjonując przygotowania do bitwy pod Grunwaldem, mówi o „chorągwi wielkiej, na której wyszyty był misternie orzeł biały z rozciągnionemi skrzydły, dziobem rozwartym i z koroną na głowie, jako herb i godło całego Królestwa Polskiego”. Znacząco zmieniła się natomiast polska chorągiew po wejściu Korony Królestwa Polskiego w unię realną z Wielkim Księstwem Litewskim. Widniała odtąd na niej tarcza herbowa z białym orłem i litewską Pogonią (rycerz na koniu z mieczem wzniesionym nad głową i tarczą z herbem Władysława Jagiełły, całość przedstawiona na czerwonym tle). Herb umieszczany był wówczas na tle trzech poziomych pasów: czerwonego, białego i znów czerwonego.

Skąd ten granat?

Zaskakujący może wydawać się fakt, że w okresie przedrozbiorowym istniała także tradycja dodająca do palety narodowych barw trzeci kolor – granat. Jej genezy należy szukać w polskich mundurach, ujednoliconych w początkach XVIII wieku. W 1746 r. hetman wielki litewski Michał Kazimierz Radziwiłł zarządził, że husaria nosić będzie odtąd karmazynowe kontusze i granatowe żupany, a pancerni – odwrotnie – granatowe kontusze i karmazynowe żupany. Z kolei powstała w 1775 r. Kawaleria Narodowa nosiła mundury granatowo-karmazynowo-białe. Tradycja nawiązywania do tej kolorystyki przetrwała także po upadku państwa polskiego, choć już wcześniej barwy biało-czerwone zostały uznane za narodowe. W 1792 r., podczas obchodów pierwszej rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja, damy wystąpiły w białych sukniach przepasanych czerwoną wstęgą, zaś panowie nałożyli na siebie biało-czerwone szarfy. Nadal jednak toczył się spór, w którym ścierali się zwolennicy białej flagi, będącej spuścizną po Auguście II Mocnym, ze zwolennikami flagi biało-czerwono-szafirowej (szafir to kolejny odcień niebieskości), nawiązującej do barw konfederacji barskiej. Jeszcze w czasie powstania listopadowego kokardy narodowe, noszone na ulicach Warszawy na wzór rewolucyjnej Francji, występowały w różnych wersjach. Ostatecznie w 1831 r. Sejm Królestwa Polskiego wprowadził uchwałą kompromisowe rozwiązanie: „Kokardę Narodową stanowić będą kolory herbu Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, to jest kolor biały z czerwonym. Wszyscy Polacy, a mianowicie Wojsko Polskie, te kolory nosić mają w miejscu, gdzie takowe oznaki dotąd noszonymi były”.

Co ciekawe, na patriotycznych pocztówkach drukowanych w Galicji na przełomie XIX i XX wieku zauważyć można sztandary narodowe, na których barwy polskie przedstawiono w odwrotnej kolejności niż obecnie obowiązująca – czerwień znajdowała się nad bielą, zupełnie jak na flagach Monako i Indonezji. Jak wyjaśnia Alfred Znamierowski w rozmowie z Piotrem Zychowiczem, Polacy z Galicji wzorowali się tu na zaborcy, gdyż to właśnie w Austrii panował zwyczaj umieszczania na górze koloru tarczy herbowej, a pod spodem koloru godła.

Karmazyn, amarant czy cynober?

Ostateczny układ barw naszej flagi utrwalił się dopiero podczas demonstracji patriotycznej, która odbyła się w 1916 r. w Warszawie z okazji 125. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Jej komitet organizacyjny przypomniał o uchwale z 1831 r. i zalecił Polakom, by wzięli ze sobą biało-czerwone flagi. Odtąd biel i czerwień stały się symbolami odradzającego się państwa. 1 sierpnia 1919 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił, że „za barwy Rzeczypospolitej Polskiej uznaje się kolor biały i czerwony w podłużnych pasach równoległych, z których górny – biały, dolny zaś – czerwony”.

Pozostawało jeszcze doprecyzować odcień czerwieni, zwłaszcza że rysunek dołączony do wspomnianej ustawy był czarno-biały. W 1921 r. Ministerstwo Spraw Wojskowych wydało broszurę, w której barwę tę określono jako karmazyn. Część Polaków cały czas uważała jednak, że naszą barwą narodową jest amarant, czyli ciemna czerwień przechodząca w fiolet. Przekonanie to pochodziło jeszcze z czasów powstania styczniowego, gdy barwiony materiał sprowadzano do nas z Francji, w której ten odcień czerwieni cieszył się wielką popularnością. Dopiero w 1927 r. rozporządzeniem prezydenta Ignacego Mościckiego zdefiniowano czerwony kolor flagi jako cynober, który jest odcieniem znacznie jaśniejszym, wpadającym nawet lekko w pomarańcz. Ten sam kolor został użyty w definicji flagi w ustawie z 1955 r. Obecne barwy flagi są określone w załączniku do ustawy z 1980 r. przez naukowe współrzędne i jest to odcień nieco ciemniejszy niż cynober.

Przy okazji rozmowy o barwach narodowych warto też, oczywiście, pamiętać, że biel i czerwień mają swoją utrwaloną w kulturze symbolikę. Biel symbolizuje wodę, czystość, nieskazitelność, a czerwień – ogień, krew, odwagę i waleczność. Przypisanie tej symboliki do naszej flagi ma jednak charakter wtórny, gdyż od początku była ona po prostu odwzorowaniem godła. Mimo zachodzących przez wieki zmian, biel orła i czerwień herbowej tarczy okazały się nieśmiertelne.