Mój ojciec, dr Wincenty Galica, przeżył tutaj piekło. Za walkę o Polskę był bestialsko męczony w willi Palace, a potem w kilku obozach śmierci – mówi dr Lucyna Galica-Jurecka.

Pani Lucyna wchodzi do jasnego budynku, o pięknej bryle. Wyremontowana willa robi wrażenie. – Tatuś powtarzał, że więźniowie niemieckich obozów prosili o pomszczenie ich krzywd. Trudno nam to oceniać, bo nie my byliśmy wieszani głową w dół, bici do nieprzytomności, głodzeni. Nienawidzili oprawców. Ale tacie nienawiść i zemsta były obce. Był głęboko wierzący, rozmodlony. Przebaczył ludziom, ale wiedział też, iż nie wolno zapomnieć, że pamięć to nasz obowiązek. Dlatego całe życie zabiegał, by willa Palace – katownia Podhala – nie została zniszczona, lecz stała się miejscem zadumy i refleksji.

Pani Lucyna kontynuowała starania ojca (pełną historię Wincentego Galicy opisaliśmy w artykule „Testament tatusia”, GN 40/2020), gdy zmarł w 2010 roku. Dopięła celu wraz z ponad setką innych osób, które o to zabiegały. Powstało muzeum, które trzeba zwiedzić. Bo historia willi Palace przy ul. Chałubińskiego w Zakopanem to symboliczny zapis ważnego fragmentu historii nie tylko Podhala, ale i całej Polski.

  Przez siedzibę Gestapo w Zakopanem przeszło około 2 tys. polskich patriotów.
Roman koszowski

Willa – symbol

Przed wojną było to kwitnące miejsce, do którego przyjeżdżała śmietanka towarzyska z całego kraju. Wybudowana w modnym wówczas stylu willa była jedną z wizytówek rozwijającego się turystycznie miasta. W czasie wojny została natychmiast przejęta przez Niemców. To tutaj – w piwnicach – przetrzymywani i przesłuchiwani byli patrioci związani z ruchem oporu. Przez pięć lat wojny w ustanowionej tu siedzibie Gestapo przebywało ponad 2 tys. osób (liczba ta może być faktycznie dużo większa), a przynajmniej 100 z nich straciło życie. Stąd też wywożono Polaków albo do więzień w Krakowie i Tarnowie, albo do obozów koncentracyjnych. Willa Palace była miejscem początku męczeństwa bł. ks. Piotra Dańkowskiego i bł. s. Klemensy Staszewskiej OSU. Był tu też przesłuchiwany – i cudem uszedł cało pod zmienionym nazwiskiem – ks. prof. Stefan Wyszyński.

– Zakopane było w czasie wojny miastem zamkniętym, mocno strzeżonym. Niemcy traktowali je jak własny kurort. Mieszkańcy żyli w strachu. Jednocześnie w konspiracę antyniemiecką włączały się całe rodziny. W tym mój tatuś, który był kurierem i łącznikiem tatrzańskim – opowiada dr Lucyna Galica-Jurecka. – Warunki rozwijania się konspiracji były ekstremalnie trudne, a mimo to utworzono sieć kurierską na linii Warszawa–Budapeszt. Działała tu m.in. słynna rodzina Marusarzy, z której Stanisław był poddany przesłuchaniu w Palace.

  Dr Lucyna Galica-Jurecka, a wcześniej jej ojciec, walczyła o tę willę – by stała się miejscem pamięci.
Roman koszowski

Aresztowani Polacy byli przesłuchiwani na piętrach willi, a nocowali w piwnicach, ściśnięci w maleńkich celach – w brudzie, zimnie, o głodzie. Na ścianach, ramach okiennych, drzwiach część z nich ryła napisy: imię, nazwisko, liczbę przesiedzianych dni, modlitwę. Wszystko po to, by o nich nie zapomniano, by przetrwał jakikolwiek ślad.

Jednak po wojnie willa nie stała się miejscem pamięci. Działały tam przeróżne instytucje państwowe, a w latach 90. placówka przeszła w ręce prywatne. – Udało nam się przekonać ówczesnego właściciela, by wynajął nam budynek na potrzeby szkoły – mówi Jan Jarosz, który stworzył w Zakopanem społeczną szkołę. – Daliśmy radę uratować dach, który już się rozwalał. Walczyliśmy też o wpisanie budynku do rejestru zabytków. Poznałem wówczas pana Wincentego Galicę, który utworzył tutaj pierwszą izbę pamięci. Poznałem historię tego miejsca. Po Wincentym Galicy izbę prowadził pan Adam Machowski, a później ja – opowiada Jan Jarosz, który niemal codziennie społecznie dyżurował w willi Palace przez pięć lat i dwa miesiące! – Dlaczego? Bo gdy zobaczyłem te napisy, poznałem biogramy ludzi, poczułem, że inaczej nie mogę. Poczułem, że to mój obowiązek.

W ostatnich latach dzięki wysiłkowi wielu ludzi, również zrzeszonych w Stowarzyszeniu Muzeum Walki i Męczeństwa „Palace” – Katownia Podhala (którego prezeską jest dr L. Galica-Jurecka), budynek zakupiło miasto Zakopane, przy wsparciu państwa polskiego. Willa stała się filią Muzeum Tatrzańskiego i już przeszła ogromny remont. Pod koniec marca otwarte zostało muzeum. – Przychodzę tutaj codziennie. Już nie jako społeczny kustosz, a mieszkaniec Zakopanego – mówi Jan Jarosz. – Udało się nie tylko uratować budynek, ale też stworzyć przestrzeń świetnie zorganizowaną, która uczy historii i godnie upamiętnia naszych bohaterów.

Jan Jarosz pokazuje dawne cele, które zostały profesjonalnie zabezpieczone, osuszone, wyczyszczone. Widać niektóre napisy wydobyte przez specjalistów spod wielu warstw tynku i gruzu.

  We wrześniu 1939 roku Zakopane zostało zajęte przez żołnierzy niemieckich i słowackich.
Roman koszowski

Ku niebu

Jak zachować równowagę między rzeczowym pokazaniem historii a zachowaniem ducha miejsca? Jak przekazać dramat ludzi więzionych w willi, by nie przerazić? Twórcom Muzeum Palace to się udało. Ekspozycja nie przytłacza, jest wyważona.

– Zaczynamy zwiedzanie od podróży po Zakopanem przedwojennym – mówi Michał Murzyn, dyrektor Muzeum Tatrzańskiego. – Poznajemy miasto już egalitarne, w którym rozwija się turystyka dostępna dla ludzi z różnych warstw. Pokazujemy tutaj nasze dziedzictwo – walory miejsca, wartość kulturową. Wskazujemy też, że góralszczyzna weszła do przedwojennej kultury masowej. To w dużym stopniu wyjaśnia, dlaczego potem okupantowi zależało, by góralszczyznę zawłaszczyć dla swoich propagandowych potrzeb.

  Michał Murzyn, dyrektor Muzeum Tatrzańskiego, pokazuje stare zdjęcie willi Palace.
Roman koszowski

Z parteru schodzimy do piwnic, gdzie były cele więzienne. To miejsce niemej pamięci, w której warto zatrzymać się i pomodlić. Wyeksponowano nieliczne pamiątki, które przetrwały ponad 80 lat, m.in. kajdanki jednego z więźniów, łuski po nabojach. Symbolem jest też kopia figurki Matki Bożej, którą górale, bracia Kupcowie z Poronina, więzieni i maltretowani, wyrzeźbili w Auschwitz.

Wyższe kondygnacje to przestrzenie, w których poznajemy wojenne dzieje Zakopanego – atak niemiecki (przy dużym współudziale Słowaków), rządy okupanta. Znajdują się tu bezcenne dokumenty i zdjęcia z czasów okupacji. Większość mieszkańców była po dobrej stronie. Znalazła się też grupa kolaborantów – Komitet Góralski. Ta sala, poświęcona Goralenvolkowi oraz Konfederacji Tatrzańskiej – organizacji walczącej ze zdrajcami – jest na razie nieczynna. Będzie oddana do użytku niebawem. – Muzeum spełnia trzy funkcje. Pierwsza to miejsce pamięci, z zachowanymi ścianami, fragmentami murów, nawet sufitami. Druga – to cele muzealne, czyli przechowanie pamiątek i przekazanie rzeczowej wiedzy odbiorcom. I w końcu naszym trzecim celem jest również to, by muzeum żyło, tworzyło przestrzeń badań, konferencji, wymiany myśli. Tak by wiedza i pamięć budowały przyszłość – mówi dyr. Murzyn. – Dlatego mamy tu też sale konferencyjne, które będą wykorzystywane przez naukowców, szkoły, społeczników, ludzi zainteresowanych historią. Zostanie też uruchomiona pracownia konserwatorska. Otwarcie muzeum to nie zakończenie wysiłków, lecz ich początek.

W jednej z sal widać niezwykły krąg, blat, a na nim zapis nutowy Trzeciej Symfonii Pieśni Żałosnych Henryka Mikołaja Góreckiego do słów modlitwy wyrytej przez Helenę Błażusiak w 1944 roku w piwnicach willi. Jedna osoba nie jest w stanie uruchomić blatu tak, by usłyszeć muzykę. Dopiero kilka osób, gdy razem dotknie kilku przycisków, uruchamia fragment melodii. To mocno symboliczne: – Sami nie jesteśmy w stanie wiele zrobić, wspólnie możemy dużo – tłumaczy dyr. Michał Murzyn. – Tak jest również z przekazywaniem pamięci...

Poszukiwane pamiątki

Muzeum nadal szuka przedmiotów związanych z wojennymi dziejami Podhala i Zakopanego. Wiele takich bezcennych rzeczy zapewne znajduje się w domach prywatnych. Być może nawet nowi właściciele domów nie zdają sobie sprawy z ich wartości i mogą je wyrzucić. – Nie chcemy na to pozwolić. Mamy nadzieję, że gdy mieszkańcy zobaczą nasze muzeum, przekonają się, że warto walczyć o każdą pamiątkę. I to, co znajdą, przyniosą do muzealnego depozytu. Jesteśmy w stanie odpowiednio każdy przedmiot zabezpieczyć. Zresztą zwiedzający już deklarują, że poszukają starych zdjęć. Jakiś czas temu gmina Czarny Dunajec zrobiła dużą akcję poszukiwania pamiątek. Bardzo bym chciał, by i inne podhalańskie gminy działały tak dla dobra wspólnego – mówi dyr. Murzyn.

– Ta wystawa oddaje sposób myślenia mojego taty – mówi dr Lucyna Galica-Jurecka. – Przeszedł piekło z rąk złych ludzi, ale potrafił potem żyć radośnie, był społecznikiem, lekarzem. To muzeum to spełnienie jego marzeń. Wypełnił się testament tatusia, a my spełniliśmy patriotyczny obowiązek.

Wincenty Galica schodzi schodami willi Palace. W tym samym miejscu, z którego Niemcy zrzucali więźniów po przesłuchaniach. To oczywiście odtwarzany na ścianie film z czasów, gdy dawny kurier podhalański walczył o pamięć o tym miejscu. Przy filmowym zapisie postaci ojca staje córka Lucyna. Przeszłość łączy się w ten sposób z teraźniejszością. Wszyscy możemy doznać tego uczucia w tym muzeum.

  Jan Jarosz przez pięć lat był społecznym kustoszem willi Palace. Pokazuje stare piwnice, w których Niemcy więzili Polaków.
Roman koszowski