Początki monastycyzmu chrześcijańskiego na Pustyni Judzkiej sięgają końca III wieku. Skąd ten fenomen? Dlaczego świeccy mężczyźni zaczęli odchodzić na pustynię, by prowadzić życie w samotności, a wkrótce – tworzyć małe wspólnoty? Powodów jest kilka, a jednym z najważniejszych była zmiana sytuacji chrześcijan w Cesarstwie Rzymskim. Koniec prześladowań, związany z wydaniem w 313 roku edyktu mediolańskiego, otworzył nową epokę, a chrześcijanie zaczęli swobodnie pielgrzymować do miejsc związanych z historią zbawienia.

Pustynia Judzka znajduje się w niewielkiej odległości od Jerozolimy i innych miejsc powiązanych z wydarzeniami biblijnymi, a jedna z tradycji mówi, że pierwszymi mnichami byli uciekający przed prześladowaniami chrześcijanie. Do nich, w kolejnych dekadach, mieli dołączyć liczni pątnicy z różnych rzymskich prowincji, którzy po nawiedzeniu miejsc świętych zdecydowali się pozostać na miejscu. Inna tradycja mówi, że pierwszymi pustelnikami byli mnisi przybyli z Egiptu. Trudno opisać początki monastycyzmu palestyńskiego w szczegółach, ponieważ starożytne źródła zawierają zarówno informacje historyczne, jak i legendy. Pewne jest to, że na długo przed pojawieniem się chrześcijańskich mnichów, a nawet samego chrześcijaństwa, na Pustyni Judzkiej monastycyzm był już obecny. Życie podobne do życia mnichów chrześcijańskich prowadzili członkowie wspólnoty z Qumran.

Pierwszy chrześcijański klasztor na Pustyni Judzkiej powstał w 330 roku. Wcześniej mnisi mieszkali w jaskiniach i drewnianych domach w pobliżu źródeł wody. Znane są też zapisy o mnichach żyjących wśród sitowia Jordanu. Złotym okresem dla rozwoju monastycyzmu w Palestynie był IV wiek. Ta forma życia pojawiła się nieco wcześniej w Egipcie, jednak monastycyzm palestyński, ze względu na bliską odległość miejsc związanych z dziełem odkupienia, miał szczególną specyfikę.

  STUDIO GN

Nowy ideał świętości

W pierwszych trzech wiekach chrześcijaństwa podstawowy wzorzec świętości związany był z męczeństwem. Ten ideał zmienił się po ustaniu prześladowań. Ustała groźba oddania życia za wiarę, z którą liczył się każdy chrześcijanin. Nowy ideał doskonałości obejmował odejście od świata i prowadzenie życia w odosobnieniu. Z czasem życie mnisze zaczęto nazywać „białym męczeństwem”.

Pustynia Judzka, ze względu na niewielką odległość od Jerozolimy i mistyczny charakter związany z wielkimi historycznymi postaciami działającymi w jej okolicach – Eliasza, Elizeusza czy Jana Chrzciciela – stała się wymarzonym miejscem realizowania nowego chrześcijańskiego ideału.

Wybór nowego stylu życia był najczęściej dobrze przemyślany, choć zdarzały się także decyzje spontaniczne. Tak było w przypadku Epifaniosa, boksera z Konstantynopola, który przybył do Ziemi Świętej z nadzieją, że zostanie uzdrowiony. Po spotkaniu z jednym z mnichów wstąpił do klasztoru i pozostał w nim do swej śmierci.

Na pewnym etapie rozwoju monastycyzmu wstąpienie do wspólnoty wiązało się z awansem społecznym i stabilizacją ekonomiczną. Jednak podstawowym motywem skłaniającym do rozpoczęcia nowej drogi życia było pragnienie osiągnięcia doskonałości. Radykalny wybór Chrystusa wiązał się z decyzją opuszczenia świata, samotnością, głębokim życiem modlitewnym, ale często także działalnością misyjną czy charytatywną.

Sława palestyńskich mnichów

Według św. Hieronima pierwszym mnichem, który pojawił się na Pustyni Judzkiej, był Hilarion z Gazy. Życie w odosobnieniu rozpoczął w Egipcie, pobierając nauki u samego św. Antoniego, jednego z prekursorów pustelniczego życia. Hieronim opisał przede wszystkim dokonywane przez niego cuda. Święty mnich już w młodym wieku nawracał napadających na jego pustelnię bandytów, uzdrawiał także niewidomych czy dzieci znamienitych osobistości. Przywrócenie do zdrowia dzieci rzymskiego prefekta przysporzyło mu znacznej popularności. Opis jego dziejów pokazuje z jednej strony drogę duchowego życia, liczne posty i umartwienia prowadzące do zjednoczenia z Bogiem, z drugiej – szeroko zakrojoną jak na pustelnika działalność. Hilarion założył wiele klasztorów nie tylko na Pustyni Judzkiej, ale i na odległych o kilkaset kilometrów terenach w Syrii.

Innym znanym mnichem z III wieku był Charyton, pielgrzym przybyły z terenów Azji Mniejszej. W 330 roku założył ławrę Faran, na północ od Jerozolimy. Po nim byli także inni – Eutymiusz i jego uczeń Saba. Pierwszy z nich zaczął zakładać klasztory, w tym m.in. Nową Ławrę niedaleko poprzedniej. Po jego śmierci (473 r.) Wielki Klasztor Eutymiusza, bo tak zaczęto go nazywać, stał się głównym ośrodkiem palestyńskiego życia monastycznego. Natomiast Saba (439–532), który jako mnich przeżył na pustyni 75 lat, założył istniejący do dziś klasztor Mar Saba. To za jego życia Pustynię Judzką zaczęto nazywać miastem. Szacuje się, że w szczytowym okresie na tym piaszczystym skrawku ziemi żyło nawet pięć tysięcy mnichów.

Sława monastycyzmu palestyńskiego dotarła także na Zachód. Wielu chrześcijan pociągniętych ideałem życia monastycznego przybywało na Pustynię Judzką i zakładało własne klasztory. Najbardziej znany jest klasztor w Betlejem utworzony przez Hieronima. Inne sławne klasztory łacińskie założyły na Górze Oliwnej patrycjuszki rzymskie – Melania Młodsza i Melania Starsza. Klasztory te różniły się od wspólnot żyjących na pustyni m.in. językiem i liturgią.

Rodzaje klasztorów

Teren Pustyni Judzkiej jest kamienisty, są na nim liczne i strome urwiska, a także wąwozy. Topografia miała znaczący wpływ na architekturę zakładanych tutaj klasztorów. Jedne były budowane na naturalnych klifach, inne na płaskim terenie. Yizhar Hirschfeld, który od 1981 roku przez kilkanaście lat prowadził badania w południowej części Pustyni Judzkiej, odkrył 60 różnych klasztorów. Suchy klimat pustyni sprawił, że mury zachowały się w bardzo dobrym stanie.

Uwagę przykuwają klasztory położone w miejscach trudno dostępnych. Budowano je w taki sposób ze względu na ochronę przed licznymi bandami rozbójników grasujących na terenie pustyni. Klasztory stawiano także na ruinach starożytnych twierdz. Tak było w przypadku obiektów założonych w dawnych twierdzach Heroda Wielkiego: na położonym niedaleko Betlejem Herodionie, a także na Hyrkanii, Macheroncie czy na Masadzie. Jeszcze inny przypadek stanowią klasztory wzniesione obok istniejących już kościołów.

Klasztory Pustyni Judzkiej można podzielić także ze względu na organizację życia prowadzonego przez mnichów. Niektóre akcentowały mocno życie w odosobnieniu. Tak było w przypadku ławry – wspólnoty mnichów mieszkających w osobnych, oddalonych od siebie grotach czy celach. Mnisi schodzili na modlitwę do kościoła w sobotę wieczorem i pozostawali w nim do niedzielnego popołudnia. Niedaleko kościoła znajdowały się często jedyna na terenie ławry piekarnia i spichlerz. W ten sposób każdy zaopatrywał się w żywność na następny tydzień. Najbardziej znanym klasztorem tego typu była założona przez Charytona ławra Faran, znajdująca się 9 kilometrów na północ od Jerozolimy. Klasztor znajdował się pomiędzy dwoma wysokimi na 40 metrów klifami. Liczne jaskinie i zagłębienia skalne stanowiły cele mnichów. Ławra zajmowała powierzchnię 30 tysięcy metrów kwadratowych, a centralny kościół został zorganizowany w dużym zagłębieniu skalnym.

Największą z wybudowanych ławr była tzw. Wielka Ławra w Dolinie Cedronu. W szczytowym momencie zamieszkiwało ją 150 mnichów. Ocalały do dzisiaj klasztor Mar Saba w starożytności stanowił centralne miejsce tego ośrodka.

Innym typem klasztorów były cenobia. Mieszkali w nich mnisi prowadzący wspólne życie. Budowane były najczęściej wokół dużego dziedzińca, który stanowił wspólną przestrzeń. Obok cel rozmieszczonych przy murach w cenobiach znajdowały się także warsztaty rzemieślnicze, hospicja dla pielgrzymów oraz szpitale. Najbardziej znanym cenobium jest klasztor w Wadi Qelt, niedaleko Jerycha. W przeciwieństwie do większości tego typu budowli, które stawiano na równinach, klasztor ten wybudowany jest na klifie. Zajmował sporą powierzchnię o długości 90 metrów i szerokości od 10 do 30 metrów, w zależności od ukształtowania terenu.

Skąd brano środki na budowę tych obiektów? Głównym źródłem finansowania były datki od pielgrzymów i gości przebywających w klasztorze. Zdarzały się także budowy finansowane przez urzędników cesarskich i hierarchów Kościoła.

Podstawowym materiałem budowlanym był występujący na pustyni wapień. Wykorzystywano go do budowy murów, podłóg, tarasów i cystern. Z odpadów wapiennych tworzono także znajdujące się na posadzkach mozaiki. Innym materiałem była wypalana niedaleko Pustyni Judzkiej cegła, z której robiono dachówki. W niektórych ławrach znajdowały się także elementy wykonane z marmuru.

Teologiczne spory i… opory

Klasztory na Pustyni Judzkiej były nie tylko miejscem modlitwy. Stanowiły także znaczące ośrodki myśli teologicznej. To właśnie w nich dochodziło do dyskusji, które stanowiły odbicie ówczesnych, wewnątrzkościelnych sporów.

Szczególnym czasem gorących debat był V wiek, zwłaszcza jego druga połowa. Sobór w Chalcedonie, zgromadzenie zwołane przez cesarza Marcjana w 451 roku, rozstrzygnęło sprawę dwóch natur w Chrystusie. Kluczowy dla ostatecznych rozstrzygnięć okazał się wpływ nieobecnego na soborze papieża Leona I. Sobór podjął także ważne decyzje dotyczące organizacji życia mniszego. Jeden z kanonów poddawał klasztory pod jurysdykcję lokalnego biskupa.

Ruch oporu wobec soborowych postanowień, zarówno tych dotyczących natury Chrystusa, jak również kwestii dyscypliny kościelnej, był szczególnie silny właśnie na Pustyni Judzkiej. Uczestniczący w obradach mnisi palestyńscy, niezadowoleni z kierunku prowadzonej dyskusji, opuścili Chalcedon jeszcze w trakcie trwania soboru i udali się do Ziemi Świętej. Następnie sprzeciwiali się nominacji Juwenala, dotychczasowego biskupa Cezarei Nadmorskiej, na patriarchę Jerozolimy. Broniąc postanowień soboru, zmuszony był on do ucieczki i szukania schronienia w Konstantynopolu. Do Jerozolimy wrócił dopiero po dwóch latach i wraz z wojskiem cesarskim stłumił wywołane swoim przybyciem zamieszki.

Po tych wydarzeniach wśród mnichów palestyńskich jeszcze przez długi czas panowały nastroje antychalcedońskie. Zdecydowana większość mnichów stojących na czele poszczególnych klasztorów przyjęła postanowienia soboru dopiero w 518 roku, podczas zwołanego synodu biskupów. Nastroje antysoborowe powoli gasły, a do osłabienia tych tendencji w znacznym stopniu przyczynił się wspomniany św. Saba. Spory teologiczne obecne były wśród mnichów także w VI wieku. Wówczas spierano się o dziedzictwo Orygenesa, jednego z pierwszych teologów chrześcijaństwa.

Wkrótce życie mnichów na Pustyni Judzkiej zaczęło zamierać. Przyczyniły się do tego najazdy perskie w 614 roku i arabskie w 638 roku. Mnisi powrócili na Pustynię Judzką w XIX wieku.