Jakie znaczenia mają dokumenty odnalezione w czasie przeszukania w domu gen. Kiszczaka? Czy są autentyczne? W jakich okolicznościach znalazły się w domu generała?

Nie znam w tym momencie ich pełnej zawartości, ale jestem przekonany, że będą one miały duże znaczenie dla badaczy najnowszej historii Polski. Nie sądzę, by Czesław Kiszczak we własnym domu trzymał nieistotne materiały. Po przejrzeniu pierwszej partii dokumentów specjalista-archiwista z dużym doświadczeniem uznał, że są one autentyczne. Okoliczności „prywatyzacji” tych źródeł nie znamy. Można jednak założyć, że nastąpiło to w chwili odejścia Kiszczaka z ministerstwa w 1990 r.

Czy potwierdzają one współpracę Lecha Wałęsy z SB w latach 70, czemu on konsekwentnie zaprzecza?

Dokumenty nie były jeszcze badane pod kątem analizy ich treści. Znalazła się wśród nich zarówno teczka personalna, jak i teczka pracy tajnego współpracownika pseudonim „Bolek”. Wkrótce będą one mogły być przedmiotem analiz, po przekazaniu do archiwum IPN.

Czy dotyczą także innych osób?

Nie znamy jeszcze zawartości pozostałych pakietów zabezpieczonych przez prokuratora IPN dokumentów. Łącznie tych pakietów jest sześć.

Czy fakt posiadania tych dokumentów przez gen. Kiszczaka mógł wpływać na zachowanie Lecha Wałęsy już w III Rzeczpospolitej?

W pełni będzie można to ocenić, gdy zapoznamy się z całością materiałów. Taka teza uzyskała jednak właśnie mocne uzasadnienie.

Czy nie należało wcześniej reagować, kiedy pojawiały się sygnały, że gen. Kiszczak może dysponować takimi dokumentami?

Z pewnością przez ostatnie 25 lat wiele osób i instytucji mogło zareagować. Dotyczy to także IPN. Jak wiadomo, prezes Instytutu nie ma możliwości wydawania poleceń prokuratorom, którzy z kolei podnoszą, że tak poważnych działań nie mogą podejmować tylko w oparciu o przekonanie.

Pojawił się projekt ustawy, która miałaby umożliwić ściganie osób bądź instytucji, używających sformułowania „polskie obozy koncentracyjne”. Śledztwa z urzędu mają być prowadzone przez prokuratorów IPN. Co Pan sądzi o tej inicjatywie?

Jeśli będzie taka ustawa, IPN ją zrealizuje. Inną kwestią jest, czy będą to działania skuteczne. Nie ulega wątpliwości, że naszym wspólnym zadaniem jest obrona prawdziwej wersji historii. Nie było bowiem żadnych „polskich obozów koncentracyjnych”, czy „polskich obozów śmierci” podczas II wojny światowej.  Cieszę się, że ten przepis został sformułowany w taki sposób, że znajduje się w nim zdanie, kto „wbrew faktom pomawia naród polski”. Oddala to od nas zarzut, że chcemy ograniczać debatę naukową na temat różnych trudnych momentów naszej historii z okresu II wojny światowej. Ważne jest także, że są tam przepisy, umożliwiające dochodzenia roszczeń na gruncie prawa cywilnego.

Czy na tej podstawie będzie można ścigać zagranicznych polityków czy dziennikarzy używających takich sformułowań?

Tego nie przesądzam, aczkolwiek mam wątpliwości. Z pewnością ważny jest sygnał ze strony państwa polskiego, że tych spraw nie chce zostawić bez reakcji. Wśród prawników pojawiają się wątpliwości, czy będziemy mogli skutecznie stosować takie rozwiązania prawne. Jedna z zasad prawa międzynarodowego stanowi bowiem, że państwo może odmówić wydania swego obywatela, jeśli dany czyn w kraju jego zamieszkania nie jest ścigany. Musimy jednak mieć świadomość, że instrumenty prawne nie są ani wystarczające, ani najważniejsze. Najważniejsza jest długofalowa strategia edukacyjna, czyli przekazywanie prawdy o polskiej historii środowiskom, na których opinii szczególnie nam zależy.

Jednak częstotliwość pojawiania się takich określeń, pomimo żądania sprostowań przez polskie ambasady, pokazuje małą skuteczność takiego postępowania. Protestujemy, a za chwilę te określenia znów powracają.

Dlatego w mojej opinii większą szansę mają procesy cywilne, czyli dochodzenie roszczeń odszkodowawczych przez osoby prywatne i organizacje. W ten sposób w przeszłości doszliśmy do definicji przepisu karnego o „kłamstwie oświęcimskim”. Zaczęło się od procesów wytaczanych przez ofiary ludziom, którzy publicznie kłamali o niemieckich zbrodniach w czasie wojny. Spodziewam się, że podmioty prywatne, np. redakcje, zagrożone perspektywą płacenia wysokich odszkodowań albo długotrwałymi procesami, będą większą uwagę zwracały na to, aby takich sformułowań nie było.

Dr hab. Sławomir Cenckiewicz odkrył, że w Centralnym Archiwum Wojskowym znajdują się dokumenty, które od dawna powinny znajdować się w archiwum IPN. Jakie będą tego konsekwencje?

Należy zakładać, że było to celowe działanie. To nie są materiały przypadkowe, ale ważne dokumenty personalne trzech oficerów, w tym gen. Marka Dukaczewskiego, który kierował wówczas Wojskowymi Służbami Informacyjnymi. Te dokumenty zostały umieszczone w Centralnym Archiwum Wojskowym, aby je ukryć i nie przekazać IPN. Dlatego trwa w tej sprawie postępowanie prokuratorskie, które ma wyjaśnić, jak do tego doszło oraz ustalić osoby za to odpowiedzialne.

Czy takich przypadków jest więcej?

Niedawno otrzymaliśmy pismo z jednego z archiwów wojskowych, że tam także odkryto kilkadziesiąt spraw karnych z lat 80. o ewidentnie politycznym charakterze. Możemy się więc spodziewać być może całej fali, takich „cudownych” odnalezień.

Emocje wzbudza także zbiór zastrzeżony, w którym miały być chronione dokumenty, mające znaczenie dla bezpieczeństwa państwa. Historycy podkreślali, że ta kategoria była nadużywana przez służby, aby chować dokumenty według subiektywnych kryteriów. Co z nimi będzie dalej?

Kiedy zaczynałem swoją kadencję, zbiór zastrzeżony liczył około 570 metrów bieżących, obecnie jest to ok. 400 metrów. Aby te dokumenty mogły zostać przeniesione ze zbiorów zastrzeżonego, potrzebna jest inicjatywa szefów służb cywilnych albo ministra obrony narodowej w przypadku służb wojskowych, którzy kiedyś je tam umieścili. Moim zdaniem, nie ma powodu, aby zbiór zastrzeżony dalej utrzymywać. Trzeba także na nowo zdefiniować, jaki charakter powinny mieć materiały objęte specjalną ochroną.

IPN ogłosił, że znalazł nowe dokumenty w sprawie obławy augustowskiej. Jakie jest ich znaczenie i co dalej z tym śledztwem?

Te dokumenty w formie skanów już mamy. Zostały bowiem opublikowane na jednym z rosyjskich portali historycznych. Prokurator IPN przygotowuje w tej chwili oficjalne wystąpienie o pomoc prawną, aby otrzymać ich uwierzytelnione kopie z Rosji. To ważne dokumenty, wytworzone przez różne jednostki 50 armii sowieckiej, która była główną siłą militarną w czasie obławy. Zadają kłam tezie, że nie zachowała się w tej sprawie żadna dokumentacja. Nie odpowiadają jednak na pytanie, gdzie ofiary zbrodni zostały pochowane. Nie czekamy tylko na dokumenty z Rosji. Najważniejszy w tym zakresie jest wynik ekspertyzy biegłych kartografów. Dokonali oni analizy zdjęć lotniczych z nalotów w latach 40. i 50. oraz współczesnych zdjęć satelitarnych. Tam, gdzie zauważano naruszenie gruntów,  wytypowano szereg miejsc w prawdopodobnym zasięgu popełnienia tej zbrodni, na obszarze Polski i Białorusi. Dwa z tych miejsc znajdują się w pobliżu miejscowości Kalety, tuż za obecną granicą polsko-białoruską. To ustalenie pokrywa się z zeznaniami świadków. Kluczowa więc będzie zgoda strony białoruskiej, czy pozwoli zweryfikować nam te dane poprzez badania w terenie.

Czy mogą to być „doły śmierci”, jak w Katyniu, Miednoje, czy Piatichatkach?

Przypuszczamy, że ofiary obławy augustowskiej były zabijane grupowo i jednocześnie, a więc ich ciała powinny znajdować się w masowych grobach.

Czy zmienia się w świetle tych ustaleń szacunkowa liczba ofiar?

Cały czas mówimy o liczbie 600 ofiar, ale wojskowe dokumenty wskazują, że mogło ich być więcej.

Co dalej z pracami archeologiczno-ekshumacyjnymi na Łączce na wojskowych Powązkach?

Czekamy na zakończenie negocjacji Urzędu Wojewódzkiego Mazowieckiego z rodzinami, których groby będą musiały być przesunięte, aby mogły tam być kontynuowane prace ekshumacyjne. Chodzi o pochówki, które miały tam miejsce od początku lat 80.

Ile ich jest?

Blisko 200 nagrobków, ale z tego co wiemy, osób tam pochowanych jest więcej. Często bowiem mamy do czynienia z grobami rodzinnymi.

Ile ofiar zbrodni stalinowskich może tam być pochowanych?

Szacunkowo spodziewamy się odnaleźć szczątki jeszcze kilkudziesięciu osób. Przypomnę, że do tej pory odnaleźliśmy szczątki ok. 200 ofiar. Oczywiście, nie wiemy, w jakim stanie one się zachowały. Wcześniejsze szczątki znajdowaliśmy w terenie, który nie był naruszony. Odnajdowaliśmy te doły śmierci w stanie pierwotnym. W nowym miejscu mogło dojść do naruszeń szczątków podczas nowych pochówków. Z informacji grabarzy wynika, że były one podkopywane bądź zakopywane obok. Były więc przemieszczane, co utrudni także ich identyfikację.

Tożsamość ilu ofiar pochowanych na Łączce udało się dotąd ustalić?

Mamy potwierdzoną tożsamość 40 osób. To bardzo dużo, jeśli weźmiemy pod uwagę, że nie wiemy, czyje szczątki zostały odnalezione, a których nadal szukamy. Nie mamy ciągle pełnej liczby ofiar i - co ważniejsze - wciąż nie mamy materiału porównawczego od wielu rodzin. Szukamy prawdy o tych osobach, nie tylko przez wzgląd na ich najbliższych, ale także mając świadomość znaczenia tego procesu dla naszej narodowej pamięci.

Stale powraca pytanie o możliwość odnalezienia szczątków rotmistrza Witolda Pileckiego?

Taka szansa stale jest, ale musimy pamiętać, że nie możemy wykluczyć jego pochowania w innym miejscu. Staramy się weryfikować wszystkie świadectwa i tropy, jakie w tej sprawie się pojawiają.